Torpè

Custu artìculu est iscritu cun sa grafia Limba Sarda Comuna. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

campidanesu · logudoresu · nugoresu

  Custa pàgina esigit su template sinòticu {{Bidda}}

Pro praghere, agiunghe su template e boga custu avisu.
Pro is àteras pàginas chi esigint custu template, bae a sa categoria ligada.

Torpè est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro in sa Baronia, s'agatat a 24 metros subra su mare e giughet 2.719 bividores.

Su nùmene

Massimo Pittau non tenet duda peruna a nàrrere chi Torpè est unu topònimu sardianu o nuràgicu, ca tenet duos indicadores istruturales chi nde cunfirmant s’antighidade: unu est s’atzentu in s'ùrtima sìllaba (che a Azzanì, Barì, Buddusò, Lodè, Oviddè, Senorbì, Tiriddò, Tortolì e gasi a sighire), s’àteru est su sufissu -inu de s’ètnicu Torpeinu (Buddusoinu, Lodeinu, Oroseinu), connotu in sa limba latina ma chi est forsis derivadu dae sa limba etrusca, imparentada cun sa limba nuràgica. Su documentu prus antigu in ue est numenada custa bidda est su Liber Fondachi: una borta cun su nùmene de Torpe e un’àtera cun Sorpe: est craru chi sa forma *Thorpè est intermèdia intre de sas àteras duas. Sas tres formas Torpè /*Thorpè / Sorpè pro Pittau currispondent a su fitònimu sardianu o nuràgicu truèba, supèrba, supprèva, supèlv(i)a, suèrva, suèjvva (in it. sorbo, sorba, srd. sòrba, sròba, tzòrfa): si pensat duncas chi su nùmene siat nàschidu ca fiat logu prenu de sorba.

Curiosu est su fatu chi in Pisa siat alabadu unu Santu Torpè e chi b’apat una crèsia intitulada a issu, a curtzu de sa Pratza de sos Miràculos: a su contu est unu santu martirizadu in sa foghe de s’Arnu a sos tempos de Nerone, veneradu meda in Toscana e fintzas in Proventza. Su nùmene Saint Tropez (Frantza) diat èssere bènnidu dae Santu Torpè. Si est fintzas pensadu chi su santu e su cultu de Santu Torpè siat nàschidu in sa bidda baroniesa, ma paret prus seguru chi non siat nàschidu in Sardigna, dae chi no est connotu pro nudda in totu s’ìsula.

Su sartu

Torpè est una bidda de sa Provìntzia de Nùgoro, chi est a 24 m dae su livellu de su mare e chi tenet 2943 residentes. Sa Comuna de Torpè s’isterret pro 92,30 chilòmetros cuadrados, in unu territòriu fatu mescamente de montes pro sa prus parte e a tìtulos diferentes dados a s’Ente Foreste Demaniale chi nde contivigiat sos litos. De mirare b’est mescamente sa pineta “Sa Dea” chi est a làcana cun sa diga “Macheronis”, chi dat abba potàbile a totu sa prana fintzas a Santu Diadoru e Thiniscole, duncas fintzas a sas biddas de Torpè, Pasada e Budune.

Chie bìsitat a Torpè non podet fàghere a mancu de caminare fintzas a su monte “Nurres”, dae in ue b’at unu panorama ispantosu cara a mare, e gasi matessi non podet fàghere a mancu de andare a bìdere sa prana fèrtile, in ue colat su Riu Pasada e in ue ant fatu sa diga “Macheronis”. Prus in bassu de sa diga, a làcana cun su comunale de Pasada, b’at una badde fata dae su riu in ue s’agat ludu e arenas chi mustrant comente unu tempus fiat logu

cugugiadu dae s'abba de mare.

Su territòriu comunale est a làcana cun sos territòrios de Lodè, Budune, Padru, Pasada, Thiniscole e Santu Diadoru e in prus sunt fratziones de Torpè Talavà, Brunella, Su Cossu, Sos Rios e Concas: mescamente custas ùrtimas duas ant galu domos antigas, fatas de pedra de cutina.

S'istòria

Torpè tenet unu territòriu in ue s'òmine b'istat dae sos tempos prenuràgicos ma chi est signadu mesches dae s’època nuràgica: est prenu de nuraghes (Predu Pascale, Santu Predu e Sas Tilibbas sunt sos mègius mantènnidos) e b’at fintzas tumbas de gigantes (Monte Oro). De importu mannu diat dèvere èssere istadu su nuraghe de Santu Predu, ca fiat in una positzione istratègica pro sas bias de comunicatzione de tando (riu, portu e caminos) cara a s’internu.

S’importu de Torpè sighit fintzas in s’època romana ca l’imbenit unu puntu istratègicu intre de su Portus Luquidonis - Santu Pàulu e Su Anzu, in Pasada - e Luquido, in su giassu de Òschiri, in ue b’aiat una legione Romana. Custas localidades difatis fiant collegadas dae sa “Bia Etza” chi atraessat su territòriu torpeinu dae est a ovest. Salvatore Italo Deledda, iscriet chi in custos territòrios b’istaiant duas populatziones: sos Loukouidonensiois e sos Aisaronénsiois chi, cunforma a su chi at iscritu Tolomeu in Geographia, fiant populatziones de orìgines etruscas e itàlicas. In prus, su de aere agatadu materiale nuràgicu in Toscana, pro Deledda est sa proa chi cunfirmat sos raportos, non cummertziales ebbia, de sos nuràgicos cun sa penìsula itàlica.

Sa cultura

Torpè sighit a mantènnere manifestatziones populares de importu: sa prus sentida e sa prus manna est a seguru su fogulone, sa festa in onore de Sant'Antoni de su fogu, su 16 de ghennàrgiu. Pro s'ocasione gente meda torrat dae su disterru: a custa festa su torpeinu non podet mancare. S'ammaniadura de sa festa comintzat dae carchi chida in antis: sos òmines, partzidos in cumpangias, andant in sos terrinos de su sartu a curtzu a sa bidda, collint frasca de mudegru pro "fraigare" in sos carros (como càmios e tratores) sas naes chi pro sa die de festa ant a èssere mudadas cun coronas de arantzu, pro isfilarent in su tzentru e cromperent a sa pratza, in ue a pustis de sa beneditzione de su preìderu, s'at a allùghere su fogulone. Pro duas dies unu sòtziu tenet s'impignu de ammaniare e cumbidare su màndigu, su binu e sos durches a totu sos chi andant a sa festa, chi cada annu sunt carchi mìgia de persones.

Sas àteras festas de importu sunt sa de su 8 de cabudanni, Nostra Segnora de sos Ànzelos, e Santa Maria Ausiliatrice su 24 de maju in su burgu de Biddanoa.

S'economia

Parte bona de su territòriu de Torpè est in una prana fèrtile, a costàgiu de su riu Pasada, in ue s'agatant paritzas aziendas agrìculas a produtzione intensiva paris cun aziendas de bestiàmene. Produtos meda chi crompent a sos mercados de sa costa orientale, sunt de custas terras, mescamente agrùmenes (arantzu, mandarinu e limone) e frùtora e ortalìtzia (sìndria, melone, patata, chibudda, tomata e gasi a sighire).

In sos ùrtimos 10/15 annos b'ant fraigadu agriturismos meda: paris cun s'atividade agrìcula e pastorale b'at finas un'atividade imprenditoriale e ritzetiva. Sas atividades ligadas duncas a s'enogastronomia si sunt ismanniende, mancari sa crisi de sos ùrtimos annos apat dadu una bella istrinta.

De importo mannu est fintzas s'economia edile: in sas periferias de Torpè, siat a bia de Pasada siat a bia de Lodè, b'ant fraigadu domos meda, e tando las ant bèndidas mescamente a gente istràngia, pro "domos de mare", dae chi Torpè est a 3 km ebbia dae sa costa.

Àtera atividade de importu sunt sas cavas de rena a curtzu a su riu e sos impiantos de produtzione de carchina, chi dant traballu - fintzas pro more de s'indotu - a parte bona de sa populatzione torpeina.

Bibliografia

• Ànzelu Canu, Torpè, in Biddas de sa provìntzia de Nùgoro, Ufìtziu Limba Sarda de sa Provìntzia de Nùgoro, 2014, pp. 109-110.
• (IT) Massimo Pittau, I nomi di paesi, città, regioni, monti, fiumi della Sardegna: significato e origine, Casteddu, Gasperini, 1997, OCLC 231730413.
• (IT) Manlio Brigaglia e Salvatore Tola (a incuru de), Torpè, in Dizionario storico-geografico dei comuni della Sardegna, vol. 5, Tàtari, Carlo Delfino editore, 2006, ISBN 978-88-7138-430-6, OCLC 888708482.

Ligàmenes esternos

• (IT) Situ istitutzionale, in comune.torpe.nu.it.