Juanne Maria Angioy

Custu artìculu est iscritu cun sa grafia Limba Sarda Comuna. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

campidanesu · logudoresu · nugoresu

« S'ischit chi sa Sardigna no est mai istada indipendente e chi est semper istada oprimida o turmentada o impoverida in sas gherras pùnicas tra Cartaginesos e Romanos, posca dae Gotos, Visigotos, Vàndalos, Saratzenos, Pisanos, Genovesos, Aragonesos e Piemontesos, aende sufertu puru tres pestes pro su discòidu de su guvernu. [...] Cun totu s'amministratzione mala, sa pagu populatzione e totu sos archilasòrgios chi arreent sa massaria, su cummèrtziu e s'indùstria, sa Sardigna bundat de totu su chi serbit pro su nutrimentu e su sustentu de sos abitantes suos. [...] Si sa Sardigna in un'istadu de afinu, sena guvernu, sena indùstria, a pustis de paritzos sèculos de disacatos, tenet tantas risorsas, bisòngiat de concruire chi, amministrada comente si tocat, diat a èssere unu de sos prus istados ricos de Europa, e chi sos antigos no ant tentu tortu de nos la presentare che a unu logu famadu pro sa mannesa sua, pro sa populatzione sua, e pro sa bundàntzia de sas produtziones suas. »

(Memoriale, 1799)

Juanne Maria Angioy o Giovanni Maria Angioy, (Bono 21 ladàmine 1751 - Parigi 23 freàrgiu 1808) , est istadu unu polìticu, rivolutzionàriu, indipendentista e patriotu sardu.

Juanne Maria Angioy
Pintura de Giuanne Maria Angioy
Àteros nùmenes	Giuanne Maria Angioy Zuanne Maria Angioy Giovanni Maria Angioy
Nàschida	21 ledàmine 1751 Bono
Morte	23 freàrgiu 1808 Parigi
Natzionalidade	sarda
Genitores	Mama: Margherita Arras Babbu: Pedru Nicolò Angioy
Alma mater	Universidade de Tàtari
Traballu	polìticu, rivolutzionàriu, giùighe de s'Udièntzia Reale
Contributos de importu	ghia de sos motos rivolutzionàrios sardos contra a su feudalèsimu

At ghiadu sos motos rivolutzionàrios sardos contra su feudalèsimu, e a pustis de su degòlliu de su movimentu l'aiant obligadu a s'esìliu, in Frantza in ue est mortu, in sa tzitade de Parigi, in su 1808.

Sa vida

Giuanne Maria Angioy est nàschidu in Bono. Is genitores (Don Pedru Nicolò Angioy e Margherita Arras) fiant de is printzipales de sa bidda. Issos si nche moriant cando Giuanne fiat minoreddu, ma is parentes de Giuanne aiant asseguradu un'educatzione a Giuanne Maria. Aiat istudiadu in Tàtari e a pustis de s'universidade fiat divènnidu professore in sa facultade de lege in Casteddu cando fiat giòvanu meda. A pustis, Angioy fiat divènnidu un'abogadu e a sighire Giùighe de s'Audièntzia Reale. S'Audièntzia Reale (Reale Udienza in italianu) fiat un'istitutzione chi teniat su podere de sa giustìtzia in su Regnu de Sardigna.

Angioy fiat unu bonu imprendidore puru. Aiat cuncordadu una fàbrica de berritas e aiat isperimentadu unos cantos coltivos de cotone. In vida sua aiat ammuntonadu unu patrimòniu mannu chi issu curaiat cun giudìtziu. Angioy donaiat dinare a imprèstidu, ma fiat generosu puru: aiat donadu un'arrenda a calicunu chi nde teniat bisòngiu.

Is ideas de sa rivolutzione frantzesa

In sa fatzada de su Munitzìpiu de Bono si leghet:

«A Giovanni Maria Angioy, che ispirandosi ai valori dell'89 bandì la Sarda crociata contro la Tirannide Feudale.»

In Sardigna puru fiant arribbadas is ideas chi aiant animadu sa rivolutzione. A seguru Angioy aiat lèghidu is ideas de is grandu entziclopedistas Voltaire, Montesquieu e de Rousseau. In sa burghesia sarda chi fiat fraighende·si in cussos annos tzirculaiant ideas (a manera clandestina), libretos e iscritos polìticos frantzesos o de ispiratzione rivolutzionària. Is ideas de sa Rivolutzione frantzesa aiant influentzadu meda su pensamentu de Angioy chi fiat cumbintu de dèpere gherrare contra a sa tirannia, in cussu tempus in Sardigna bi fiat sa tirannia de is Savoja a dannu de is sardos.

Is males de su feudalèsimu

Vitòriu Amedeu II de Savoja aiat retzidu sa Sardigna in càmbiu de sa Sitzìlia, cun su Tratadu de s'Aia (20 freàrgiu de su 1720), faghende·si su de deghessete rees de Sardigna. A inaugurare su Regnu nou aiat imbiadu su logutenente suo, a pustis visurè Filippo-Guglielmo Pallavicini, barone de Saint Remy.

Pròpiu su feudalèsimu fiat su male mannu de sa Sardigna. Fiat unu sistema chi si fundaiat subra de s'isfrutamentu de is sùdditos, penalizaiat s'ùnica fonte de rèdditu de sa Sardigna: sa massaria. In cussu perìodu s'ìsula fiat partzida in fèudos, a parte is Tzitades regias (Casteddu sardu, Tàtari, S'Alighera, Bosa, Aristanis, Igrèsias e Casteddu chi fiant esentadas giai dae su perìodu ispagnolu de pagare is dàtzios feudales) e artas meda fiant is rènditas dèpidas a is archipìscamos de Casteddu e de Aristanis, comente puru a is feudatàrios printzipales che Alagin di Villasor, is marchesos Alagon de Biddesorris, is marchesos Manca de Biddaramosa, de Tiesi e de Mores, su barone de Ossi, su barone de Sossu e àterosmeda.

Is tzitades in cussu perìodu fiant populosas, mentres sa majoria de sa gente biviat in su sartu, in ue depiat istare suta a s'impositzione fiscale feudale: a is massajos nde li pigaiant sa de chimbe partes de su chi semenaiant (diritu de giogu), mentras pro is pastores su tributu cunsistiat in unu pegus cada deghe animales (deghinu). Pro is vassallos is tassas fiant medas: ogni mere de famìlia depiat pagare no is tributos ebbia, ma unu reale (feu) e versare a su feudatàriu una parte de is animales de corte (pigiones de corte).

Sa sarda rivolutzione

Sa Sarda Rivolutzione est su perìodu rivolutzionàriu sardu chi andat dae su1793 a su 1796. In custu perìodu is sardos incomintzaiant a gherrare contra a su feudalèsimu impostu dae is potèntzias istràngias in Sardigna, e pro su deretu de si guvernare issos etotu in sa pàtria issoro. Angioy fiat istadu de grandu importu in custu perìodu.

In antis de sa Rivolutzione bi fiat istadu una rebellia in Tàtari in su 1780. Mancari una de is allegas de custa rebellia esseret sa mancàntzia de trigu in sa bidda, sa rebellia fiat dèpida a allegas polìticas puru e fiat causada dae s'iscuntentu cun sa corrutzione e su guvernu malu de is piemontesos.

Carchi annu a in antis de su 1780, is Tataresos aiant iscritu a su Re pro denuntziare sa corrutzione e sa tirannia de su guvernadore piemontesu Tondut e de s'isposa sua, e su Re aiat mandadu unos funtzionàrios a fàghere unu porrogu. Is funtzionàrios de su Re aiant cunfirmadu sa corrutzione e tirannia de is Tondut, ma aiat imputadu sa neghe a sa mugere de Tondut pro no donare barrancu a sa càrriga istitutzionale de su guvernadore.

Sa Rivolutzione fiat incumintzada, imbetzes, a pustis de s'invasione de is Frantzesos in su 1793. Is frantzesos boliant conchistare sa Sardigna ca s'ìsula fiat importante pro su controllu de su Mediterràneu. Carchi bastimentu frantzesu aiat bombardadu Casteddu e trumas de sordados frantzesos fiant isbarcadas in su Poetu de Cuartu. In su matessi tempus, Napoleone Bonaparte aiat postu impari a voluntàrios corsicanos pro atacare s'ìsula de Santu Istèvene.

Is piemontesos no fiant bonos a defensare sa Sardigna e mancu nde lis importaiat ca fiant ocupados cun sa defensa de su Piemonte. Duncas sa nobilesa e sa burghesia de Sardigna si fiant ordingiadas pro aparitzare un'esèrtzitu pro sa defensa de sa Sardigna. Nòbiles e burghesos meda aiant donadu dinare meda pro aparitzare is tropas, fintzas Angioy etotu aiat donadu dinare, mancari no meda cunsiderende sa richesa sua.

Is frantzesos fiant reusados de is sardos. A pustis de custa bìnchida, sa nobilesa, su cleru e is militares aiant cunvocadu is Istamentos, su parlamentu sardu e aiant iscritu 5 preguntas a su Re de Sardigna. Is 5 preguntas fiant:

1. A cunvocare unu parlamentu cada 10 annos (is Rees piemontesos no aiant mai cunvocadu su parlamentu sardu).
2. A ratificare is leges e is privilègios de is sardos.
3. A donare incàrrigos ufitziales de su guvernu a gente de Sardigna.
4. A cuncordare unu ministeru de Sardigna in Torinu pro resonare de chistiones de importu pro sa Sardigna cun su guvernu e su parlamentu de su Regnu.
5. A ammaniare unu Cussìgiu de Istadu pro cussigiare su Re subra is chistiones sardas.

Is 5 preguntas no fiant preguntas rivolutzionàrias: is nòbiles e is funtzionàrios preguntaiant feti de tènnere prus importu in s'amministratzione de sa Sardigna. Mancari is preguntas no esserent rivolutzionàrias e no cuntrastarent s'autoridade de su Re e de su guvernu piemontesu, su Re aiat naradu ca nono a totu is preguntas.

Custu nde aiat pesadu una discuntentu tale chi una die, connota in Casteddu comente "sa dì de s'aciapa" (oe comente sa die de sa Sardigna), su pòpulu nche aiat bogadu a totu is funtzionàrios sabàudos, visurè puru, catza·nde-nche-ddos a foras de sa Sardigna.

Sa càrriga de "Alternos"

Intrada triunfale in Tàtari de Giuanne Maria Angioy

A sa fine de custos avolotos, su 13 freàrgiu de su 1796 su visurè Filippo Vivalda e is rapresentantes de is Istamentos aiant detzìdidu de imbiare a Giuanne Maria Angioy, chi fiat magistradu de s'Udièntzia reale a su Cabu de Susu. A issu donaiant is poderes de Alternos: podiat pro custu esertzitare is poteres de visurè (a issu ispetaiat su plurale maiestatis "nos").

Cun pagu iscorta mentres si moviat dae Casteddu a Tàtari passende in is biddas de Sardigna fiat bene retzidu e ascurtaiat is problemas de is populatziones rurales.

Angioy pariat a totus unu liberadore e aiat allutu isperàntzias de cambiamentu. Issu podiat bìdere cun ogros sa cunditzione arretrada de s'ìsula, cun una massaria pagu moderna e oprimida dae su feudalèsimu, e iscumproare sa poberesa manna de is biddas.

Ogni bidda ddi aiat donadu un'iscorta de òmines e cando fiat a arribbadu a Tàtari s'iscorta sua fiat manna a beru. S'acasàgiu fiat istadu triunfale e canonicos meda de sa capitale de Cabu de Susu aiant intonadu su "Te Deum" In s'afresco mannu, chi Giuseppe Sciuti aiat pintadu a sa fine de su de XIX sèculos in su salone de is assembleas de sa provìntzia, si bidet Giuanne Maria Angioy chi intrat in triunfu. Pro sa gente issu no fiat unu "alternos" ebbia o unu magistradu ma unu liberadore.

Cun is massajos e is pastores in rebellia

Sa situatzione fiat avolotada a beru: su pòpulu de su sartu non cheriat pagare imposta nen dètzima peruna e atacaiat is domos aristocràticas e is sedes de su guvernu piemontesu. Tando chi in Casteddu si mandaiat a su Cabu de Susu a Angioy, pro apaghiare sa populatzione. Ma Angioy, in s'ora chi Napoleone Bonaparte invadiat s'Itàlia, traballaiat cun emissàrios frantzesos pro liberare sa Sardigna dae su poderiu piemontesu. Cun sa Paghe de Cherasco e sa de Parigi de su 1796, in cada manera, est bènnidu a mancare s'apògiu e Angioy, partende dae Tàtari, promovet una martza rivolutzionària andende cara a Casteddu, faghende·si inimigu de nòbiles, crèsia e burghesia; Angioy fiat custrintu a si firmare in Aristanis s'oto de làmpadas, cando medas chi lu apogiaiant lu aiant lassadu, ca su re aiat retzidu sas chimbe preguntas de is Istamentos. Angioy aiat tando dèpidu disterrare a Parigi, in ue si che fiat mortu in poberesa in su 1808. In su mentras, is piemontesos aiant atacadu is biddas chi galu aguantaiant, cundennende a sa furca a totu is chi faghiant parte de su movimentu antifeudale rivolutzionàriu.

Su fallimentu de sa rebellia

Is cumpàngios suos de ideas e de partidu, però fiant abbandonende.lu e sa rebellia populare chi creiat de che leare a Casteddu fiat acabbada in su nudda.

In cussos meses su Piemonte fiat invàdidu dae is tropas de Napoleone Bonaparte e issu aiat tentu cuntatos cun agentes frantzesos pro preparare unu pranu soversivu e nche bogare sa monarchia. Ma is eventos sunt andados de un'àtera manera. A Vitòriu Amedeu III l'aiant obligadu a firmare su Tratadu de Cherascu e a pustis a Parigi, su 15 de maju de su 1796, sa paghe cun is frantzesos. Si fiat agatadu gasi chene sustegnu de a foras a cabu de sa rebellia.

Su visurè dd'aiat intregadu su ruolu de Alternos e fiat preparende·si a ddu cumbatere. A pitzus suo aiant postu una tàllia de 3.000 Francos sardos mentras is sordados de su re chircaiant in ogni manera de ddu tènnere.

Su 2 de làmpadas fiat partidu cun un'esèrtzitu antifeudale deretu a Casteddu; S'8 de lampadas fiat arribbadu a Aristanis, ma in cue aiat pèrdidu sa batalla e is fideles suos dd'aiant abbandonadu.

Aiat agatadu reparu anca s'amigu suo Michele Obino in Santu Lussùrgiu e in sa note trasu 13 e su 14 de làmpadas de su 1796, sighidu a manca dae sa cavalleria de su cadderi Marcello de Cùglieri e a dereta dae àteros 500 òmines de su nòbile macumeresu don Giusepe Passino e dae unu regimentu de mìlites a caddu chi nde lompiant de Pàdria, Angioy fiat resèssidu a fuire de is persighidores, gràtzias a is fainas postas in atu dae is frades Miguel e Andrea De Lorenzo, cun populanos abarrados bios in sa batalla de Aristanis. Oramai abbandonadu dae is partigianos suos, l'aiant agiuadu is cadderis iscanesos, chi ddu tramudaiant a populanu e mancari sa tàllia e sa minoria numèrica ddu iscortaiant peri is baddes de su Montiferru in diretzione de Tiesi. Su sero de su 16 de Làmpadas si fiat postu in caminu pro Portu Turre, dae ue si fiat imbarcadu a manera clandestina pro Gènova. Isperaiat de andare a Torinu pro otènnere s'isperdida de su feudalèsimu. Ispera chi est acabbada cun sa fuida in Frantza.

Su disterru

In su disterru longu frantzesu aiat imprassadu in totu s'ideologia libertària e republicana nàschida dae sa rivolutzione de su 1789. In nùmene de sa libertade polìtica de sa Sardigna, galu oprimida dae sa tirannia, aiat chircadu de cumbinchere a su Primu console Napoleone Bonaparte a cuncordare unu pranu militare pro sa conchista de s'ìsula e pro nde fàghere una repùblica indipendente a suta de sa protetzione de sa Frantza. Cun grandu probabilidade bi diat èssere resèssidu si s'esèrtzitu de sa Còrsica in su 1800 no diant àere impreadu a s'ùrtimu momentu de s'ispeditzione in Sardigna pro firmare una rebellia in Còrsica. In cumpensu sa Frantza podiat tènnere is produtos de sa Sardigna: pegus, casu, peddàmene, trigu, metallos; e in prus podiat tènnere unu controllu istratègicu megiore de su mediterràneu otzidentale cun sa base navale de Sa Madalena (tando presidiada dae sa flota inglesa) e de is portos de is ìsulas de Santu Pedru e Santu Antiogu, puntos obligados de trànsitu tra sa Proventza e s'Àfrica de su Norte. G.M. Angioy aiat pensadu galu pro unu pagu de tempus a interessare is frantzesos a sa sorte de s'ìsula. In su 1799 aiat iscritu sas Mémoires sur la Sardaigne, in ue contaiat is cunditziones econòmicas de s'ìsula, pedende su sustegnu militare frantzesu e sa liberatzione sua a repùblica indipendente.

Oramai chene apògios polìticos mannos siat in Sardigna siat in Frantza, Giuanne Maria Angioy si nche moriat in Parigi pòberu e a solu su 23 de freàrgiu de su 1808, assistidu e sustènnidu dae sa viuda Catherine Dupont. Non si connoschet su logu de interrada.

Bibliografia

• (IT, SC) Giovanni Maria Angioy, Memoriale sulla Sardegna (1799), a incuru de Omar Onnis, Casteddu, Condaghes, 2015, ISBN 978-88-7356-256-6, OCLC 1045959048.
• (IT) Dionigi Scano. La vita e i tempi di Giommaria Angioy. Introduzione di Federico Francioni., Casteddu, 1985
• (IT) Girolamo Sotgiu, Storia della Sardegna sabauda, Roma-Bari, Laterza, 1984.
• (IT) Girolamo Sotgiu, Storia della Sardegna sabauda, Roma-Bari, Laterza, 1984.
• (IT) Federico Francioni, Vespro sardo: dagli esordi della dominazione piemontese all'insurrezione del 28 aprile 1794, Casteddu, Condaghes, 2001.
• Frantziscu Casula e Zuanna Cottu, Zuanne Maria Angioy, Alfa Editrice, Cuartu Sant'Aleni, 2007
• (IT) Francesco Casula, Carlo Felice e i tiranni sabaudi, 1ª ed., Patiolla, Grafica del Parteolla, 2016, ISBN 978-88-6791-124-0, OCLC 980297209.
• (IT) Omar Onnis e Manuelle Mureddu, Illustres. Vita, morte e miracoli di quaranta personalità sarde, Sestu, Domus de Janas, 2019, ISBN 978-88-97084-90-7, OCLC 1124656644. URL consultadu su 6 nadale 2019.
• (IT) Omar Onnis (a incuru de), Storia di Sardegna. I grandi personaggi. Giovanni Maria Angioy, Tàtari, La Nuova Sardegna, 2019.

Ligàmenes esternos

• Manuela Ennas, Juanne Maria Angioy, sìmbolu de s’indipendèntzia, in Sardiniapost, 23 freàrgiu 2020.
• Enrico Putzolu, LOGOS DE LOGU 2020 3PUNTATA, in YouTube, TCS - Tele Costa Smeralda, a 20 min 07 s. (in s'ùrtima parte de sa puntada Frantziscu Casula chistionat de Juanne Maria Angioy)