Limba sarda/campidanesu


Articulu in campidanesu

Sardu
Regiones Sardinnia
Chistionadores
Totale1,350,000[1]
Àteras informatziones
CastaSVO[2][3][4]
Tassonomia
FilogenesiLìnguas indoeuropeas
 Lìnguas itàlicas
  Lìngua latina
   Romanzas
    Romanzas meridionalis
     Sardu
      (Logudoresu, Campidanesu)
Còdighe de classificatzione
ISO 639-1sc
ISO 639-2srd
ISO 639-3srd (EN)
Estratu in limba
Decraratzione Universale de sos Deretos de s'Òmine, art. 1
Totus sos èsseres umanos naschint lìberos e eguales in dinnidade e in deretos. Issos tenent sa resone e sa cussèntzia e depent operare s'unu cun s'àteru cun ispìritu de fraternidade.[5]

Spratzidura geogràfica de sa lìngua sarda e de is lìnguas alloglotas in Sardìnnia

Su sardu est una lìngua romanza chi su pòpulu de Sardìnnia fueddat in s'Ìsula sua, e sa comunidadi sarda chistionat in disterru.

Su sardu (num. 28) in sa carta de sas limbas romanzas
Mapa in ui si podit castiai sa cumpetèntzia de su sardu

Datus generalis modìfica

Su sardu est atesu meda de su latinu e de is atras lìnguas neolatinas, prus de totu po su chi pertocat sa gramàtica. Sa lìngua sarda si agatat in s'ala ocidentali de sa latinidadi, paris cun su catalanu, su francesu, s'ocitanu, su spanniolu, su portughesu e atras minoris. Custu bolit nai chi tenit cumenti caraterìstica su plurali in -s. Aintru de is lìnguas latinas, si sinnialat chi ndi at bogau s'artìculu ("su"/"sa") de su latinu ipse, candu invecis totu is atras lìnguas dd'ant bogau de ille (foras de su cadelanu in is Ìsulas Balearis chi at bogau s'artìculu es/sa de su latinu ipse), in prus est s'ùnica chi fraigat su tempus benidori ponendi su verbu de agiudu "àire" ananti de su disfiniu (p.e.: apu a cantai de "habeo ad cantare") e no a pustis (p.e.: it. canterò, de "cantare habeo").

Stòria modìfica

Nascimentu de sa lìngua sarda modìfica

Su sardu cumenti lìngua chi ndi benit de su latinu incumintzat a nasci in su 238 ananti de Cristu, candu sa Sardìnnia fut provìncia de Roma. Su latinu de is soldadus romanus, chi no fut su chi studiaiant in is lìbarus ma fut diferenti meda a intru de is regionis chi ndi beniant, at incumentzau a s’amesturai a pustis cun sa lìngua chi is sardus fueddaiant; a dolu mannu no scieus meda de sa lìngua chi chistionaus in Sardìnnia a su tempus a insaras, ca no si est abarrada axeda e duncas totu su chi scieus est gràtzias a fueddus (prus chi totu arrelatamus a su sartu, bestiàmini, matas) chi no ndi benint de su latinu ma chi ndi benint de su “paleusardu”, cumenti a làcana, mara… Is Romanus perou no ant agatau su “paleusardu” sceti, difatis tocat a no si ndi scaresci de totu is citadis pùnigas in is costeras, chi a marolla ant intrau fueddus pùnicus a intru de is sardus puru; inue is faeddus pùnicus chi ancoras imperaus fatu fatu funt unus cantu, est a nai mitza, cìpari, farrancada, tzichiria, tzingorra (in italianu, sorgente, rosmarino, una manciata, aneto, piccola anguilla). A contu fatu duncas su sardu est una lìngua romanza cumenti a su francesu, su spanniolu, su cadelanu, su portughesu, s’italianu, su ladinu; totu lìnguas chi funt nàscias de su latinu de is soldadus romanus cun sa lìngua chi sa genti de su logu fueddaiat giai.

Arrutroxa de Arroma e Imperu Bizantinu modìfica

Cumentzendi is sègulus cuatru e cincu agoa de Cristu, in s’imperu romanu ddoi ìntrant is "bàrbarus". Sa Sardìnnia puru no abàrrat a foras de custas intradas, e difatis intru de su 450 e su 530 nci lompint is Vàndalus, chi a su tempus aiant cunchistau giai s’Àfrica arromana. Sigumenti in Sardìnnia ddoi funt abarraus otanta annus sceti, no ant lassau arrastus in sa lìngua nosta. In su 534 sa Sardìnnia tòrrat a intrai in s’Imperu Arromanu, chi perou immoi sa capitali no est prus Arroma ma Costantinòpoli. Medas funt is fueddus chi ndi funt bènnius de custu atòbiu cun is bizantinus, chi depeus ammentai, sa curtura insoru est intrada in totu is partis de sa vida de is sardus de su tempus; is fueddus bizantinus prus connottus funt lepa, condaxis / condaghes (arregorta de àutus giurìdicus), nòminis de personi cumenti a Miali, Aleni, Giorgi, Stèvini.

Is pisanus in Sardigna modìfica

Bisàntziu si ndi stèsiat de Sardìnnia po mori de is musulmanus, duncas s’Ìsula abbàrrat a sola fintzas a s’annu milli, candu cun s’annu milli Pisa e Gènova cumèntzant a intrai prus chi totu in Cabu de Susu e in su Giuixau de Casteddu, e ant lassau sa citadi de Sassari a is Genovesus. Po medas annus calincunu linguista at portau a in antis s’idea chi is pisanus apant mudau meda sa bariedadi campidanesa, in sa pronùntzia e in s’evolutzioni de sa lìngua, narendi chi su campidanesu "lìngua", "silìcua", "anguidda", "ègua" o "cena", funt totu pròdusius de sa colonisadura pisana e chi is fueddus sardus diaderus siant "limba", "siliba", "ambidda", "eba", "chena", chi ancora fait a ddus intendi in Cabu de Susu. Is ùrtimus stùdius[6] intamis ant amostau de manera crara chi, sendi chi is pisanus funt abarraus sessanta annus sceti in Cabu de Giossu, sendi chi no si funt mai bòfius amesturai a is sardus, est craru chi no ant pòtziu mudai una bariedadi chi partit de susu de Aristanis e chi pìgat prus de una perra de Sardìnnia. E prus pagu ancoras in cussus annus, in ui no esistiat sa scola cumenti a oi, no ddoi fiat s’arràdiu, is giorronalis, sa telebisioni. Is fueddus e is fenòmenus chi a is linguìstas stràngius che Max Leopold Wagner funt partus stravanaus e acanta de su pisanu antigu e diferentis de su sardu de Cabu de Susu, funt nàscius simprementi ca est diferenti sa stòria de cumenti su latinu est intrau e de cumenti est andau a in antis in Cabu de Susu e in Cabu de Giossu. Duncas, a contu fatu, siat "lìngua" siat "limba" (e totu is atrus fueddus chi eus arremonau) funt sardus a su 100%, unu perou fait parti de is bariedadis campidanesas e s’atra de is bariedadis logudoresas. Comuncas, craru est chi calincunu fueddu est intrau in sardu de su pisanu, is prus connotus funt "bèciu"-"(b)etzu", "brigùngia"-"(b)irgonza".

Su cadelanu e su castillianu in Sardigna modìfica

Su cadelanu bessit lìngua officiali de Sardìnnia in su 1479, centu annus agoa chi is cadelanus fiant intraus cun is sordaus in s’ìsula. Chentza duda peruna, su cadelanu est sa lìngua stràngia chi prus est intrada in su sardu, oi in dì puru meda fueddus chi imperaus tenint arrexini cadelana, est a nai "ferreri", "pichepedreri", "sabateri", "mìgia", "buciaca", "cadira", "bratzolu" e aicci narendi. Custa lìngua fiat aici forti in sa sociedadi puru chi esistiat unu dìciu in Casteddu “no connoscit su cadelanu” chi ddu imperànt po nai de unu fulanu chi fiat innioranti meda. Su castillianu est intrau meda a su propriu perou prus a tardu, a s'accabada de su 1500 candu giai nci fiant stetius 100 annus de influentzia de su cadelanu. Medas notàrius dd’ant imperau fintzas a s’acabbu de su 1700, e in calincunu logu po fintzas in is primus annus de su 1800, su sardu at arriciu una sienda de fueddus de su castillianu; perou bisongiat a ddu nai ca medas si funt perdius e po cussu parit ca is fueddus cadelanus prevalessint occannu. Nci funt medas fueddus castillianus in su sardu campidanesu e prus puru in su logudoresu, in su primu podeus agattai: "aposentu", "brincai", "callentai", "dengosu", "fardetta", "gana", "intregai", "lei" (legge in italianu), "menguai", "nascimentu", "obra", "prenda", "resfriai", "sintzillu", "tacca", "ventana". Toccat a nai ca is verbus in castillianu prevalessint in su sardu a cunfrontu de cussus de su cadelanu, mentras su cadelanu prevalessit in medas atras cosas.

S’italianu in Sardigna modìfica

« A sos tempos de sa pitzinnia, in bidda, totus chistionaiamus in limba sarda.

In domos nostras no si faeddaiat atera limba. E deo, in sa limba nadìa, comintzei a connoscher totu sas cosas de su mundu. A sos ses annos, intrei in prima elementare e su mastru de iscola proibeit, a mie e a sos fedales mios, de faeddare in s'unica limba chi connoschiamus: depiamus chistionare in limba italiana, "la lingua della Patria", nos nareit, seriuseriu, su mastru de iscola. Nois no connoschiamus sa limba italiana e, pro cussu, non istaiamus mudos de fronte a su mastru ma, tra nois, sighemus a faeddare in sa limba de mama. Su mastru, cando nos intendiat alleghende in sardu, nos daiat ses atzotadas subra sas manos, tres pro donzi manu. E, tando, istaiamus mudos puru tra nois. Gai, totus sos pitzinnos de 'idda, intraian in iscola abbistos e allirgos e nde bessian tontos e cari-tristos. »

(Frantziscu Masala, Sa limba est s'istoria de su mundu)

In su 1718 sa Sardìnnia bessit parti de su chi iat a essi stètiu s’Arrennu de Itàlia. Fintzas a cussu annu perunu dominadori at tentu s’idea de nci burrai sa lìngua sarda de su totu po imponni sa lìngua sua, ma sa polìtiga savojarda teniat sa tenta de fai binci prus de totu is atras sa lìngua italiana. Sigumenti su sardu fiat forti meda cumenti a lìngua, e cun is mesus de cussus tempus no fiat a fai una furriada linguìstiga de pressi, s’arruga prus simpri po italinisai sa Sardìnnia fiat a italianisai su sardu in antis. Est prus simpri meda a passai de unu sardu italianisau a s’italianu chi no de unu sardu sintzillu a s’italianu. Po fai custu, su primu passu fiat a nci bogai de sa conca de is sardus is fueddus chi fiant atesu meda de s’italianu e a ddus arremprasai cun fueddus italianus “cun sa –u a s’acabu” (sardu proceddinu), po fintzas is fueddàrius e is gramàtigas de su tempus (s’Otuxentu) teniant custa tenta, sa de imparai s’italianu a is sardus passendi de unu sardu totu amesturau. S’italianu at perou cumentzau a si spainai diaderus cun sa scola po totus in su Noixentu, cun su serbìtziu de sordau, cun is giorronalis. S’allestrada manna de s’italianu in Sardìnnia dd’eus tenta cun sa telebisioni, chi at betiu sa lìngua de su Stadu in totu is domus sardas. In is ùrtimus cincuanta annus, su sardu at arrenconau unu muntoni de fueddus, arremprasaus de italianismus e custu est acadèssiu in totu s’ìsula, no ddoi funt logus e biddas a nca custu fenòmenu no siat acadèssiu. Sa "enna" o "janna" est bessia "sa porta", su "ajaju" est bessiu su "nonnu", su "fradili" est bessiu su "cuginu", e aici nendi.

Sa batalla po sa lìngua sarda modìfica

In s’acabu de is annus Sessanta e in su cumentzu de is annus Setanta de su Millinoixentu, in totu s’Europa nci est stètia una furriada curturali in totu is logus a nca ddoi fiat una lìngua de minoria. Po nai, in Spànnia, morendisì Franco su ditadori, is minorias linguìsticas bascas e cadalanas ant cumentzau a traballai meda po torrai a fai nasci is lìnguas insoru, in su Galles in s’Arrennu Uniu is gallesus ant cumentzau sa batalla insoru po fai arreconnosci sa lìngua gallesa e su pròpiu ant inghitzau a fai is brètonus, is ladinus, is furlanus e totu is atras minorias europeas. In Sardìnnia puru su movimentu po sa lìngua sarda si fiat fatu forti meda: in s’universidadi, in sa scola, in sa sotziedadi a chistionai de lìngua sarda no fiat prus unu spantu. Is studiosus che Antoni Lèpori su professori fiant cumentzendi a scriri fueddàrius modernus, a studiai sistemas ortogràfigus po scriri su sardu de manera coerenti. Totu custas batallas, atòbius e stùdius ant fatu nasci in su 1997 sa lei sarda nùmuru 26, chi est sa primu lei chi nàrat de manera crara chi su sardu est una lìngua chi fait a dda imperai in dònnia logu imparis a s’italianu. Nàrat puru ca sigumenti est una sienda, unu scrusoxu mannu po sa terra e su pòpulu sardu, tòcat a dda amparai cumenti si spètat, in sa scola, in sa sotziedadi e in sa vida de dònnia dii. Agoa de duus annus est bessia sa lei 482 de su stadu, chi agoa de giai giai sesanta annus de democratzia cumprit s’artìgulu ses de sa Carta de su Stadu. Cun custa lei, su stadu arreconnoscit doxi minorias linguìstigas a intru de is làcanas italianas, est a nai sa sarda, chi est sa minoria prus manna, sa furlana, sa tedesca, sa slovena, sa arbanesa, sa grecània, sa frantzesa, sa ladina, sa croata, sa franco-proventzali, sa cadelana e s’otzitana. Is partis prus de importu de custa lei funt chi totu custas lìnguas de minorias fait a nci ddas intrai in sa scola (de is elementaris fintzas a is mèdias). No cumenti a unus cantu de oras a sa cida, cumenti a una lìngua stràngia, ma chi fait a ddas imperai po imparai is imparus che sa matemàtica, sa stòria, sa giografia e aici nendi. Custa est una furriada diaderus ca sa lìngua de minoria bessit a lìngua mesu de imparu. Atra parti de importu mannu de custa lei est chi arreconnoscit s’importàntzia de sa lìngua de minoria in s’aministratzioni pùbriga, e duncas permitit de dda imparai acanta de s’italianu, mancai s’italianu sceti donghit efetus de lei.

Spartzidura, situatzioni a dii de oi e perìgulu de estintzioni modìfica

Si carculat chi dda iant a fueddai o cumprèndi, a su mancu po unas cantas fràsias, unas 1.200.000 personis de Sardìnnia e in prus is disterraus chi no ddoe bivint. Is chi dda cumprendint e dda imperant de mellus manera funt meda prus pagus, ma no ddoe at nisciuna cherta specialìstica chi nde tratit; parit perou, cumenti po totu is lìnguas de minoria, chi a dda fueddai mellus siant is bècius, mancari ddoe siant giòvunus chi dda stùdient e impreent beni.

Segundu a unu stùdiu de sa regioni, su sardu ddu iant a connòsci unas 1.495.000 personis e fueddai unas 1.000.000, a fronti de unu tres % sceti chi naraat de no ddu connosci, de no ddu cumprèndi e de no ddu bolli imparai. Ant perou sinnalau chi ddoe est s'arriscu chi su sardu iat a podi andai intra pagu tempus in estintzioni, si no si ponit rimèdiu, ca su bilinguismu est ancora a bìi; in prus, sighit a girai unu stigma assotziau a sa lìngua, e in is ofìtzius pùblicus no si imperat a favori, oi, de s'italianu sceti.

Custa situatzioni si depit a su stadu de diglossia, a livellu sociològicu, chi at tentu e ancora tenit su sardu de s'època moderna in susu, ca is invasoris sempiri ant impostu che ofitziali sa lìngua insoru; si depit tenni in contu chi is ibèricus teniant is lìnguas insoru afaca a su sardu, mentras chi in s'ùrtimu perìodu de dominatzioni, sa piemontesa, is de Savoja cheriant auniri su domìniu insoru fintzas linguisticamenti e ddoe c'ant bogau spanniolu e sardu puru. Sa cosa si nc'est ancora prus imbrutada in is annus '50 e '60 de su sèculu passau, cando is mèdius de comunicatzioni e s'istrutzioni ofitziali ant fatu a manera chi is sardus aiant intendiu s'italianu che "lìngua de cultura e de genti scida", scioberendi de no imparai prus su sardu a is fillus. In custu tempus, benit puru a pìgiu su dualismu tra citadi e bidda, in ui sa lìngua mama no est ancora totu spèrdia. Pustis de una pelea longa cumintzada de is annus '70, si podit nai chi calicuna cosa siat cambiada ma solu in su 1997, po mori de una lei regionali chi at postu su sardu che lìngua ofitziali de sa Sardìnnia in paris a s'italianu.

Immoi nci at ddoe duas scolas de pensu: a una banda, chini pentzat chi su raixinamentu de su sardu de sa sotziedadi sarda siat arribau a unu puntu chi su sardu si creit oramai belle scumpartu e duncas estintu, a un'àtra chini invecis cherit torrai sa lìngua a is sardus circhendi de sighi s'esèmpiu de àteras lìnguas de minoria, cumenti su cadelanu. Nci at una certa atividadi po unificai su sardu, partziu in una cantidadi manna de dialetus (unus 350) chi intra issus si podent cumprendi, ma po immoi est in suta a crìtica o polèmica (cumenti at sutzediu po sa Limba Sarda Unificada e sa Limba Sarda Comuna).

 
Lìnguas e dialetus de sa Sardìnnia

Is bariedadis modìfica

 
De su latinu pacem a is faeddus in sardu po cussa peraula.

Medas linguistas partzint su sardu in medas bariedadis, cun duas ortografias fundamentalis a ddas intregai: su campidanesu e su logudoresu-nugoresu. Su gadduresu (cossu), s'aligheresu (catalanu) e su tabarchinu (ligurinu) no funt dialetus sardus. Po su tàtaresu (o turritanu) sa chistioni est prus difìtzili ca mancari siat de gramàtica corsicana, tenit meda de su lèssicu logudoresu (80% a parri de medas).

Is linguàgius sardus logudoresus ddus chistionant de su Màrghine e de su Montiferru in susu, fintzas a su monti Limbara. No est presenti in Gaddura (francu po is biddas de Terranoa e Luras), ma medas ddu fueddant fintzas in Tàtari e S'Alighèra, mancari custas cussòrgias tèngiant dialetus insoru, e est istada sa lìngua de referèntzia po sèculus po is poetas sardus e de sa literadura sarda. Su nugoresu, chi est postu a pari cun su logudoresu, si no po sa mancàntzia de sa lenitzioni, si chistionat in sa provìncia de Nùgoro, boghende·ddi a parti su tretu asuta de Sòrgono (lìngua de Mesanìa) e de su Màrghine (logudoresu). Si creit chi siat custu su fueddu prus biu, e chi peri is piciocheddus ddu chistionint de piciocheddus.

Is grafias modìfica

Fintzas a oi, mancari nci siant staus medas traballus e bideas, po sa lìngua sarda no si agatat ancora unu "standard" sceti de scritura. S'ùnicu puntu chi acomunat sos studiosus est sa modalidadi de acentadura: s'acentu cherit postu in sa sìllaba de tres (partendi de sa fine de su fueddu) o in s'ùrtima. Lassandi a banda is grafias no scientìficas, chi is scritoris e is poetas ant sighiu peri sèculus medas, oi ddoi funt cincu propostas principalis po scriri su sardu:

Is còdixis po su Sardu e is àteras lìnguas de Sardìnnia funt:

  • ISO 639-1: sc
  • ISO 639-2: srd
  • ISO 639-3: variously:
    • srd — Sardinian (generic)
    • sro — Campidanese
    • sdn — Gallurese
    • src — Logudorese
    • sdc — Sassarese

Documentus in sardu antigu modìfica

 
Istatudos tataresos

Su sardu est stau sa lìngua ofitziali de is juigaus in s'Edadi de Mesu. Sa lìngua scrita presentaat meda latinismus chi oi no s'intendint prus e una grafia chi suferiat s'influèntzia de is assentadoris (toscanus, genovesus o catalanus fatu-fatu). Dante Alighieri fueddat de su sardu in De vulgari eloquentia e nci bogat is sardus de s'òrbita italica, po chi a parri suu no teniant unu volgari chi si depiat tenni a contu e sighiant a stroci su latinu ("domus nova" e "dominus meus" narant infatis):

« Sardos etiam, qui non Latii sunt sed Latiis associandi videntur, eiciamus, quoniam soli sine proprio vulgari esse videntur, gramaticam tanquam simie homines imitantes: nam domus nova et dominus meus locuntur »

Si podit biri calicunu elementu de su sardu giai in su 1063, ma si depit aspetai una bintina de annus a pustis po biri is primus documentus in sardu antigu, cumenti sa Carta Volgare (in campidanesu) e su chi si narat Privilegio logudorese, oi cunservau in Pisa:

« In nomine Domini amen. Ego iudice Mariano de Lacon fazo ista carta ad onore de omnes homines de Pisas pro xu toloneu ci mi pecterunt: e ego donolislu pro ca lis so ego amicu caru e itsos a mimi; ci nullu imperatore ci lu aet potestare istu locu de non (n)apat comiatu de leuarelis toloneu in placitu: de non occidere pisanu ingratis: e ccausa ipsoro ci lis aem leuare ingratis, de facerlis iustitia inperatore ci nce aet exere intu locu... »

Donatzioni de Torchitoriu (1089 o 1103, campidanesu):

« E inper(a)tor(e) ki l ati kastikari ista delegantzia e fagere kantu narat ista carta siat benedittu... »

Atu tra Bernardu, su pìscamu de Civita (oje narada Terranoa), e Beneittu, aministradori de s'Òpera 'e sa Sea in Pisa (1173, logudoresu):

« Ego Benedictus operaius de Santa Maria de Pisas Ki la fatho custa carta cum voluntate di Domino e de Santa Maria e de Santa Simplichi e de indice Barusone de Gallul e de sa muliere donna Elene de Laccu Reina appit kertu piscupu Bernardu de Kivita, cum Iovanne operariu e mecum e cum Previtero Monte Magno Kercate nocus pro Santa Maria de vignolas... et pro sa doma de VillaAlba e de Gisalle cum omnia pertinentia is soro.... essende facta custa campania cun sii Piscupu a boluntate de pare torraremus su Piscupu sa domo de Gisalle pro omnia sua e de sos clericos suos, e issa domo de Villa Alba, pro precu Kindoli mandarun sos consolos, e nois demus illi duas ankillas, ki farmi cojuvatas, suna cun servo suo in loco de rnola, e sattera in templo cun servii de malu sennu: a suna naran Maria Trivillo, a sattera jorgia Furchille, suna fuit de sa domo de Villa Alba, e sattera fuit de Santu Petru de Surake ....... Testes Judike Barusone, Episcopu Jovanni de Galtellì, e Prite Petru I upu e Gosantine Troppis e prite Marchu e prite Natale e prite Gosantino Gulpio e prite Gomita Gatta e prite Comita Prias e Gerardu de Conettu ........ e atteros rneta testes. Anno dom.milles.centes.septuag.tertio »

Sa segunda Carta in campidanesu, cunservada in Frantza, chi risalit a su 1190-1206:

« In nomine de Pater et Filiu et Sanctu Ispiritu. Ego iudigi Salusi de Lacunu cun muiere mea donna (Ad)elasia, uoluntate de Donnu Deu potestando parte de KKaralis, assolbu llu Arresmundu, priori de sanctu Saturru, a fagiri si carta in co bolit. Et ego Arresmundu, l(eba)nd(u) ass(o)ltura daba (su) donnu miu iudegi Salusi de Lacunu, ki mi illu castigit Donnu Deu balaus (a)nnus rt bonus et a issi et a (muiere) sua, fazzu mi carta pro kertu ki fegi cun isus de Maara pro su saltu ubi si (.... ....)ari zizimi (..) Maara, ki est de sanctu Saturru. Intrei in kertu cun isus de Maara ca mi machelaa(nt) in issu saltu miu (et canpa)niarunt si megu, c'auea cun istimonius bonus ki furunt armadus a iurari, pro cantu kertàà cun, ca fuit totu de sanctu Sat(ur)ru su saltu. Et derunt mi in issu canpaniu daa petra de mama et filia derectu a ssu runcu terra de Gosantini de Baniu et derectu a bruncu d'argillas e derectu a piskina d'arenas e leuat cabizali derectu a sa bia de carru de su mudeglu et clonpit a su cabizali de uentu dextru de ssa doméstia de donnigellu Cumitayet leuet tuduy su cabizali et essit a ssas zinnigas de moori de silba, lassandu a manca serriu et clonpit deretu a ssu pizariu de sellas, ubi posirus sa dìì su tremini et leuat sa bia maiori de genna (de sa) terra al(ba et) lebat su moori (...) a sa terra de sanctu Saturru, lassandu lla issa a manca et lebat su moori lassandu a (manca) sas cortis d'oriinas de(....)si. Et apirus cummentu in su campaniu, ki fegir(us), d'arari issus sas terras ipsoru ki sunt in su saltu miu et (ll)u castiari s(u) saltu et issus hominis mius de Sinnay arari sas terras mias et issas terras issoru ki sunt in saltu de ssus et issus castiari su saltu(u i)ssoru. Custu fegirus plagendu mi a mimi et a issus homi(nis) mius de Sinnay et de totu billa de Maara. Istimonius ki furunt a ssegari su saltu de pari (et) a poniri sus treminis, donnu Cumita de Lacun, ki fut curatori de Canpitanu, Cumita d'Orrù (.......)du, A. Sufreri et Iohanni de Serra, filiu de su curatori, Petru Soriga et Gosantini Toccu Mullina, M(........)gi Calcaniu de Pirri, C. de Solanas, C. Pullu de Dergei, Iorgi Cabra de Kerarius, Iorgi Sartoris, Laurenz(.....)ius, G. Toccu de Kerarius et P. Marzu de Quartu iossu et prebiteru Albuki de Kibullas et P. de zZippari et M. Gregu, M. de Sogus de Palma et G. Corsu de sancta Ilia et A. Carena, G. Artea de Palma et Oliueri de Kkarda (....) pisanu et issu gonpanioni. Et sunt istimonius de logu Arzzoccu de Maroniu et Gonnari de Laco(n) mancosu et Trogotori Dezzori de Dolia. Et est facta custa carta abendu si lla iudegi a manu sua sa curatoria de Canpitanu pro logu salbadori (et) ki ll'(aet) deuertere, apat anathema (daba) Pater et Filiu et Sanctu Ispiritu, daba XII Appostolos et IIII Euangelistas, XVI Prophetas, XXIV Seniores, CCC(XVIII) Sanctus Patris et sorti apat cun Iuda in ifernum inferiori. Siat et F. I. A. T. »

Statudus tataresus, scritus in logudoresu (1316)

« Vois messer N. electu potestate assu regimentu dessa terra de Sassari daue su altu Cumone de Janna azes jurare a sancta dei evangelia, qui fina assu termen a bois ordinatu bene et lejalmente azes facher su offitiu potestaria in sa dicta terra de Sassari... »

Sa fentomada Carta de Logu de su Juigadu de Arborea (1355-1376):

« XXI CAPIDULU

De chi levarit per forza mygeri coyada.

Volemus ed ordinamus chi si alcun homini levarit per forza mugeri coyada, over alcun'attera femina, chi esserit jurada, o isponxellarit alcuna virgini per forza, e dessas dittas causas esserit legittimamenti binchidu, siat iuygadu chi paghit pro sa coyada liras chimbicentas; e si non pagat infra dies bindighi, de chi hat a esser juygadu, siat illi segad'uno pee pro moda ch'illu perdat. E pro sa bagadìa siat juygadu chi paghit liras ducentas, e siat ancu tenudu pro leva­rilla pro mugeri, si est senza maridu, e placchiat assa femina; e si nolla levat pro mugeri, siat ancu tentu pro coyarilla secundu sa condicioni dessa femina, ed issa qualidadi dess'homini. E si cussas caussas issu non podit fagheri a dies bindighi de chi hat a esser juygadu, seghintilli unu pee per modu ch'illu perdat. E pro sa virgini paghit sa simili pena; e si non hadi dae hui pagari, seghintilli unu pee, ut supra. »


In su Cincucentus e Sexentus, su sardu iat a ai àpiu fueddus medas chi beniant de su cadelanu e spanniolu, po mori de sa dominadura. Aici puru est capitau in cussa piemontesa po is fueddus italianus, e ancora in su perìodu fintzas a oi.

Vocabolarieddu modìfica

Inoxi si podit ghetai un'ograda a calicunu fueddu a manera de ddu ponni a cunfrontu in is lìnguas romanzas.

Latinu Sardu Frantzesu Spanniolu Otzitanu Catalanu Aragonesu Portughesu Romunu Italianu Cossu Friulanu
clave(m) crae/i/jae (log.), crai (camp.) clef llave clau clau clau chave cheie chiave chjave/chjavi clâf
nocte(m) note/noti (camp.) nuit noche nuèit/nuèch nit nueit noite noapte notte notte/notti gnot
cantare cantare/cantai (camp.) chanter cantar cantar cantar cantar cantar cântare cantare cantà cjantâ
capra(m) cabra/craba/crapa chèvre cabra cabra cabra craba cabra capra capra capra cjavre
lingua(m) limba (log.)/lìngua (camp.) langue lengua lenga llengua luenga língua limba lingua limba lenghe
platea(m) pratha/pratza (camp.) place plaza plaça plaça plaza praça piaţa piazza piazza place
ponte(m) ponte/ponti (camp.) pont puente pònt pont puent ponte pod/punte ponte ponte/ponti puint
ecclesia(m)/basilica cheia/creia/crèsia (camp.) église iglesia glèisa església ilesia igreja biserica chiesa ghjesgia glesie
hospitale(m) ispidale/spidali (camp.) hôpital hospital espital hospital hespital hospital spital ospedale spedale/uspidali ospedâl
caseu(m)
lat.volg.formaticu(m)
casu fromage queso formatge formatge formache/queso queijo brânză/caş formaggio/cacio casgiu formadi

Fueddus in italianu e in is linguàgius sardus modìfica

Italianu Logudoresu Campidanesu Galluresu Tàtaresu S'Aligheresu Tabarchinu
la terra sa terra sa terra la tarra la terra la terra/tierra a têra
il cielo su chelu su celu lu celu lu zelu lo cel u sé
l'acqua s'abba s'àcua l'ea l'eba l'algua l'aegua
il fuoco su fogu su fogu lu focu lu fogu lo foc u fogu
l'uomo s'omine s'òmini l'omu l'ommu l'home l'omu
la donna sa fémina sa fémina la fèmina la fémmina la dona a dona
mangiare mandigare/papare papai manghjà magnà menjar mangiâ
bere buffare bufai beure beive
grande mannu mannu mannu/grendi/grandi mannu gran grande
piccolo minore cinu/piticu minori/picculu minori petit piccin
il burro su butidu su butirru butirru/buttirru butiu mantega buru
il mare su mare su mari lu mari lu mari la mar u mô
il giorno sa die sa dii la dì la dì lo dia u giurnu
la notte sa note sa noti la notti la notti la nit a néùtte
la scimmia sa ìssimmia/muninca sa martinica/mantenica la municca la muninca la muninca a scimia
il cavallo su caddu su cuaddu lu cabaddu lu cabaddu lo cavall u cavallu
la pecora sa berbeche/s'arveghe su brebei la pècura la pégura l'ovella a pëgua
il fiore su fiore/frore su frori lu fiori lu fiori la flor a sciùa
la macchia sa macula/mantza sa maguglia/mancia la tacca la maccia la taca a maccia
la testa sa conca sa conca lu capu lu cabbu lo cap a tésta
la finestra sa bentana sa ventana lu balconi lu balchoni la finestra u barcùn
la porta sa yanna/gianna sa genna/ghenna la ghjanna/gianna la janna la porta a porta
il tavolo sa mesa sa mesa la banca la banca/mesa la taula a tòa
il piatto su piatu su pratu lu piattu lu piattu lo plat u tundu
lo stagno s'istaniu su stangiu/staini lu stagnu l'isthagnu l'estany u stagnu
il lago su lagu su lagu lu lagu lu lagu lo llac u lagu/lògu
un arancio un'aranzu un'aràngiu un aranciu un arantzu una taronja un çetrùn
la scarpa s'iscarpa sa crapita/sabàta/su sapàtu/ su butineddu la botta la botta la bota a scarpa/scòrpa
la zanzara sa tintula sa zintzula/zanzula/sintzula la zinzula la zinzura la tìntula a sinsòa
la mosca sa musca sa musca la musca la mòscha la mosca a musca
la luce sa lughe/luche sa luxi/lughi la luci la luzi la llumera/llum a lüxe
il buio su bugiu su buju/iscuru/iscuriu lu bughju lu buggiu l'obscuritat scuur
un'unghia un'ùngia un'unga un'ugna un'ugna una ungla un'ùngia
la lepre sa lèpere su lèpiri/lèpuri/lèpori lu lèparu lu lèpparu la llebre a léve
la volpe su matzone/gròdhe su margiani/mariane lu maccioni lu matzoni lo guineot/matxoni a vurpe
il ghiaccio su ghiatzu/astragu/itìa su ghiàciu lu ghjacciu lu ghiacciu lo guiatxo u ghiacciu
il cioccolato su ciocolatu/ciculata su ciocolatu/ciuculati lu cioccolatu lu ciocculatu la xocolata a ciculata
la valle sa 'adde sa baddi/bacu la vaddi la baddi la vall a valle
il monte su monte su monti lu monti lu monti lo mont u munte
il fiume su riu/frumene su frumini/riu lu riu lu riu lo riu u riu
il bambino/ragazzo su pitzinnu/piseddu su pipiu/piciocu lu steddu lu pitzinnu lo minyò u figgeu
il neonato sa criadura su nennu/ddeddu la criatura/stiducciu la criaddura la criatura u piccin
il sindaco su mere/su sindigu su meri/su sindigu lu sindacu lu sindagu l'alcalde/sìndic u scindegu
l'auto sa màchina sa màchina/s'àuto (su carru) la vittura/la macchina la macchina la màquina/l'automobìl a vétüa/a machina

Boxis acapiadas modìfica

Notas modìfica

  1. AA. VV. Calendario Atlante De Agostini 2017, Novara, Istituto Geografico De Agostini, 2016, p. 230
  2. The World Atlas of Language Structures Online, Sardinian
  3. La tipologia linguistica del sardo, Eduardo Blasco Ferrer https://revistas.ucm.es/index.php/RFRM/article/download/RFRM0000110015A/11140
  4. Maurizio Virdis Plasticità costruttiva della frase sarda (e la posizione del soggetto), Rivista de filologia romanica, 2000 https://www.academia.edu/1500200/Plasticit%C3%A0_costruttiva_della_frase_sarda_e_la_posizione_del_Soggetto_
  5. United Nations Human Rights. Universal Declaration of Human Rights in Sardinian language.
  6. luoghi comuni nella lingua sarda-R. Bolognesi (Universidadi de Amsterdam e de Groninga) (PDF), in comitau.org. URL consultadu su 29 trìulas 2020 (archiviadu dae s'url originale su 25 trìulas 2011).

Bibliografia modìfica

  • (IT) Porru, Vissentu, Dizionariu universali sardu-italianu, Cagliari, Casteddu, 1832.
  • (IT) Spano, Giovanni, Ortografia sarda nazionale, Casteddu, Reale Stamperia, 1840.
  • (IT) Spano, Giovanni, Vocabolario sardo-italiano e italiano-sardo, 2 voll., Casteddu, 1851-1852 (torradu a imprentare dae Bologna, Arnaldo Forni, 1966).
  • (IT) Wagner, Max Leopold, Fonetica storica del sardo, bortadu dae Giulio Paulis, Casteddu, Trois, 1984. (bortadura de: Historische Lautlehre des Sardinischen, 1941).
  • (IT) Wagner, Max Leopold, La lingua sarda. Storia, spirito e forma, Berna, Francke, 1951; como a incuru de Giulio Paulis, Nùgoro, 1997.
  • (IT) Wagner, Max Leopold, Dizionario etimologico sardo (DES), Heidelberg, Carl Winter, 1962 (torradu a imprentare dae Casteddu, Trois, 1989).
  • (IT) Angioni, Giulio, Pane e formaggio e altre cose di Sardegna, Zonza, Casteddu, 2002.
  • (IT) Angioni, Giulio, Tutti dicono Sardegna, EDeS, Casteddu, 1990.
  • (IT) Francesco Alziator, Storia della letteratura di Sardegna, Casteddu, 3T, 1982
  • (IT) Bruno Anatra, Editoria e pubblico in Sardegna fra Cinque e Seicento, Roma, Bulzoni, 1982
  • (IT) Maxia, Mauro, Lingua Limba Linga. Indagine sull'uso dei codici linguistici in tre comuni della Sardegna settentrionale, Casteddu, Condaghes 2006
  • (IT) Maxia, Mauro, La situazione sociolinguistica della Sardegna settentrionale, in Sa Diversidade de sas Limbas in Europa, Itàlia e Sardigna, Regione Autònoma de Sardigna, Bilartzi 2010
  • (IT) Areddu, Alberto G., Le origini "albanesi" della civiltà in Sardegna, Nàpoli, 2007.
  • (DEIT) B. S. Kamps e Antonio Lepori, Sardisch fur Mollis & Muslis, Steinhauser, Wuppertal, 1985.
  • (IT) Blasco Ferrer, Eduardo, Linguistica sarda. Storia, metodi, problemi, Condaghes, Casteddu, 2003.
  • (IT) Blasco Ferrer, Eduardo Paleosardo. Le radici linguistiche della Sardegna neolitica, Berlinu/New York (2010)
  • (IT) Bolognesi, Roberto e Wilbert Heeringa, Sardegna tra tante lingue: il contatto linguistico in Sardegna dal Medioevo a oggi, Condaghes, Casteddu, 2005.
  • (IT) Bolognesi, Roberto, Le identità linguistiche dei sardi, Condaghes
  • (EN) Bolognesi, Roberto The phonology of Campidanian Sardinian : a unitary account of a self-organizing structure, The Hague: Holland Academic Graphics
  • Cardia, Amos, S'italianu in Sardìnnia, Iskra, 2006.
  • Cardia, Amos, Apedala dimòniu, I sardi, Casteddu, 2002.
  • (IT) Casula, Francesco, La Lingua sarda e l'insegnamento a scuola, Alfa, Cuartu Sant'Aleni, 2010.
  • (IT) Casula, Francesco, Breve storia della scrittura in Sardegna, EDES, Casteddu, 1978.
  • (IT) Francesco Casula, Letteratura e civiltà della Sardegna. Volume I, 1ª ed., Patiolla, Grafica del Parteolla, 2011, ISBN 978-88-96778-61-6.
  • (IT) Francesco Casula, Letteratura e civiltà della Sardegna. Volume II, 1ª ed., Patiolla, Grafica del Parteolla, 2013, ISBN 978-88-6791-018-2.
  • (IT) Francesco Cesare Casula, La Storia di Sardegna, Tàtari, Carlo Delfino Editore, 1994, ISBN 978-88-7138-084-1.
  • Sugeta, Shigeaki, Su bocabolariu sinotticu nugoresu - giapponesu - italianu: sas 1500 paragulas fundamentales de sa limba sarda, Della Torre, Casteddu, 2000.
  • (IT) Sugeta, Shigeaki, Cento tratti distintivi del sardo tra le lingue romanze: una proposta, 2010.
  • Colomo, Salvatore (a cura di), Vocabularieddu Sardu-Italianu / Italianu-Sardu.
  • (IT) Giuseppe Corongiu, Il sardo. Una lingua «normale». Manuale per chi non ne sa nulla, non conosce la linguistica e vuole saperne di più o cambiare idea, Casteddu, Condaghes, 2013, ISBN 88-7356-214-0, OCLC 856863696. URL consultadu su 4 nadale 2019.
  • Farina, Luigi, Vocabolario Nuorese-Italiano e Bocabolariu Sardu Nugoresu-Italianu.
  • Jones, Michael Allan, Sintassi della lingua sarda (Sardinian Syntax), Condaghes, Casteddu, 2003.
  • Lepori, Antonio, Vocabolario moderno sardo-italiano: 8400 vocaboli, CUEC, Casteddu, 1980.
  • (IT) Lepori, Antonio, Zibaldone campidanese, Castello, Casteddu, 1983.
  • Lepori, Antonio, Fueddàriu campidanesu de sinònimus e contràrius, Castello, Casteddu, 1987.
  • Lepori, Antonio, Dizionario Italiano-Sardo Campidanese, Castello, Casteddu, 1988.
  • Lepori, Antonio, Gramàtiga sarda po is campidanesus, C.R., Cuartu San'Aleni, 2001.
  • Lepori, Antonio, Stòria lestra de sa literadura sarda. De su Nascimentu a su segundu Otuxentus, C.R., Cuartu San'Aleni, 2005.
  • (IT) Mameli, Francesco, Il logudorese e il gallurese, Soter, Villanova Monteleone, 1998.
  • (DE) Mensching, Guido, Einführung in die sardische Sprache, Romanistischer Verlag, Bonn, 1992.
  • (IT) Mercurio,Giuseppe, S'allega baroniesa. La parlata del sardo-baroniese – fonetica, morfologia, sintassi, Ghedini, Milanu, 1997.
  • (IT) Pili, Marcello, Novelle lanuseine: poesie, storia, lingua, economia della Sardegna, La sfinge, Ariccia, 2004.
  • (IT) Pira, Michelangelo, Sardegna tra due lingue, Della Torre, Casteddu, 1984.
  • (IT) Pittau, Massimo, Grammatica del sardo-nuorese, Patron, Bologna, 1972.
  • (IT) Pittau, Massimo, Grammatica della lingua sarda, Delfino, Tàtari, 1991.
  • Pittau, Massimo, Dizionario della lingua sarda: fraseologico ed etimologico, Gasperini, Casteddu, 2000/2003.
  • (IT) Putzu, Ignazio, «La posizione linguistica del sardo nel contesto mediterraneo», in Neues aus der Bremer Linguistikwerkstatt. aktuelle Themen und Projekte, a cura di Cornelia Stroh, Universitätsverlag Dr. N. Brockmeyer, Bochum, 2012, pp. 175–206.
  • Rubattu, Antonino, Dizionario universale della lingua di Sardegna, Edes, Tàtari, 2003.
  • (IT) Rubattu, Antonino, Sardo, italiano, sassarese, gallurese, Edes, Tàtari, 2003.
  • (IT) Grimaldi, Lucia, Code switching nel sardo – un segno di disintegrazione o di ristrutturazione socio-linguistica?, 2010.
  • (IT) Salvatore Tola, La Letteratura in Lingua Sarda. Testi, autori, vicende (PDF), 1ª ed., Casteddu, CUEC, 2006, ISBN 88-8467-340-2, OCLC 77556665. URL consultadu su 4 nadale 2019 (archiviadu dae s'url originale su 14 abrile 2016).
  • (IT) Salvatore Tola, 50 anni di premi letterari in lingua sarda, 1ª ed., Sestu, Domus de Janas, 2006, ISBN 88-88569-61-8, OCLC 77504100. URL consultadu su 4 nadale 2019.
  • (IT) Toso, Fiorenzo, La Sardegna che non parla sardo, Cuec, 2012
  • (IT) Wolf, Heinz Jürgen, Toponomastica barbaricina, Nùgoro, 1998.
  • Poscheddu, Peppe (1990); a cura di Giuseppe Petazzi. Vocabolario medico : italiano-sardo sardo-italiano, 2D Editrice Mediterranea, Casteddu

Acàpius de fora modìfica