Edade Mèdia Tzentrale

Custu artìculu est iscritu cun sa grafia Limba Sarda Comuna. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

campidanesu · logudoresu · nugoresu

Edade Mèdia Tzentrale o Prena est sa denominatzione chi carchi istòricu dat a su perìodu de s'Istòria de s'Europa chi colat intre is sèculos XI a su XIII, mentras chi pro unos àteros diat èssere masaprestu su cumintzu de su Edade Mèdia Bàscia. Sa fine de s'Edade Mèdia Tzentrale si faghet currespòndere a sa crisi de su sèculu XIV. Mediante su trèmene “Edade Mèdia Tzentrale”, si cheret inditare unu perìodu de transitzione dae “s'època oscura” de s'Edade Mèdia Arta a sa Edade Mèdia Bàscia, in ue giai s'agataiant is cunditziones chi diant batire a su Rinaschimentu culturale europeu. Sa prenesa medievale diat èssere, duncas, su zenit de s'Edade Mèdia, un'època in ue si gosaiat de istabilidade polìtica e sotziale prus manna chi diat pònnere is bases pro s'arribu de s'Edade Moderna.

Mapa de s'Europa in su 1190

Cust'època est caraterizada dae isvilupu demogràficu, econòmicu, sotziale e culturale (tambene in trèmenes de impreos linguìsticos e cuntzetziones filosòficas) in totu s'Europa, e chi faghiat a pare cun unu clima prus calente chi permitiat de prantare bìngias pro fintzas in Inghilterra. Su sèculu XII fiat caraterizadu de càmbios tales chi si faeddat de una rivolutzione a berus, mancari is primas sìngias de custa mudàtzia remantant giai a su sèculu XI, cun s'impunna a su cumprumentu de una sotziedade de tipu urbanu.

S'annu milli faghet de data simbòlica pro s'acabbu s'edade iscura de is invasiones de s'Edade Mèdia Arta: magiaros e normannos si fiant comomai aposentados e integrados in sa cristianidade latina. Dae un'àtera banda s'Europa crèschiat in àmbitu militare: nde sunt esempros in piessignu is crutzadas in Oriente Mèdiu, sa dominatzione de sa domo de Anjou de Sitzìlia e s'adelantu de is regnos cristianos in sa penìsula Ibèrica. Pro su chi pertocat s'òrdine econòmicu e sotziale, su feudalèsimu si fiat isvilupadu in tres istados (nobilesa, cleru e traballadores).

Pro su chi pertocat s'òrdine econòmicu e sotziale, sa sotziedade feudale si fiat isvilupada prus a fundu. Is tzitades fiant crèschidas e si fiat formende una classe burghesa pro more de s'aumentu de sa dimanda de produtos artesanales e de s'isvilupu de is cummèrtzios, fiant nàschidas is fieras, is bias de cummèrtziu de terra, de mare e istitutziones comente sa Liga Anseàtica. S'Europa Tzentrale e Setentrionale si fiant faghende su coro de sa tziviltade Otzidentale. S'Impèriu Bizantinu subrabiviat intre s'islam e is crutzadas e aiat ispainadu s'influèntzia culturale sua in totu is Balcanos, fintzas a sas isteppas russas.

S'arte romànica e su primu gòticu fiat amparados dae sos òrdines religiosos e su cleru seculare. Is òrdines monàsticos de Cluny e de Cister aiant prenadu s'Europa de monastèrios. Naschiant is universidades (Bologna, Sorbona, Oxford, Cambridge, Salamanca, Coimbra). S'iscolàstica arribat a su pitzu prus artu suo cun Tommaso d'Aquino, a pustis de retzire s'influèntzia de is tradutziones dae s'àrabu (averroismu). Su deretu romanu comintzat a influentzare in is gurreis chi si bidiant a issos matessi imperadores in su regnu issoro.

Is cunflitos creschiant in sa sotziedade: eresias, avolotos de massajos e urbanos fiant reprimidos a prètziu de su sàmbene, comente fintzas sambenosas fiant is gherras feudales chi si cumbatiant de sighidu.