Edade Mèdia Bàscia

Custu artìculu est iscritu cun sa grafia Limba Sarda Comuna. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

campidanesu · logudoresu · nugoresu

S'Edade Media Bàscia est unu trèmene usadu pro descrìere s'istòria europea dae is sèculos XI a XV. Custu perìodu fiat pretzèdidu dae s'Edade Mèdia Arta, e fiat sighidu dae s'Edade moderna. Podimus dividire custu perìodu intre un'Edade Media Tzentrale (sèculos XI-XIV) e un'Edade Media Tarda (sèculos XIV e XV).

Mapa de s'Europa in s'814

Istòria universale
Preistòria
Paleolìticu - Neolìticu Edade de su ràmene - Edade de su brunzu Edade de su ferru
Edade antiga
Mesopotàmia - Egitu Antigu Tziviltade de sa badde de s'Indus Tziviltade nuraghesa Fenìtzios - Etruscos - Cartaginesos Antighidade clàssica (Gregos, Romanos) Tzina antiga - Ìndia antiga
Edade mèdia
Edade Mèdia Arta Edade Mèdia Tzentrale Edade Mèdia Bàscia Impèriu Romanu de Oriente
Edade moderna
Edade de sas esploratziones Rinaschimentu Barocu - Illuminismu Rivolutzione frantzesa Rivolutzione industriale
Edade cuntemporànea
Prima Gherra Mundiale Segunda Gherra Mundiale Gherra frida Istòria de su tempus presente

A pustis de sas invasiones de is musulmanos, sos ungheresos e is normannos, chi aiant triuladu s'Europa in is sèculos de in antis, cara a s'annu 1000 comintzat unu perìodu de crèschida econòmica e demogràfica chi at a cumportare sa crisi de sa sotziedade feudale e s'aparessida de formas de organizatzione polìtica e sotziale: is comunos — mescamente in Itàlia — e sos istados "natzionales", is territòrios de sas atuales Frantza, Inghilterra e Ispagna.

Cara a su 1300, e a pustis de sèculos vàrios de prosperidade in Europa, sa crèschida fiat acabada. Una sèrie de carestias e pragas, comente sa Carestia Manna de su 1315-1317 e sa pesta niedda, aiant minimadu sa populatzione a sa metade. Custu ispopulamentu fiat acumpangiadu dae tensiones sotziales e gherras endèmicas; avolotos de is massajos in Frantza e Inghilterra e sa Gherra de is Chent'Annos nde sunt duos esempros. S'unidade de sa Crèsia catòlica fiat istada fraturada dae s'Iscisma de s'Otzidente. Custos eventos sunt istados numenados dae sos istòricos crisi de s'Edade Media Bàscia.

Dae un'àtera banda però, su sèculu XIV fiat istadu fintzas unu perìodu de progressu mannu pro sas artes e is sièntzias. S'iscoberta torra de is testos gregos e romanos antigos aiat produidu, cun su tempus, unu rinaschimentu de custas duas àreas. Su protzessu fiat comintzadu pro mèdiu de su cuntatu cun is àrabos durante is crutzadas, ma si fiat atzelerada cun sa conchista de Costantinòpoli a banda de is turcos, dae in ue medas eruditos romanos de Oriente aiant chircadu aprigu in s'Otzidente, susetotus in Itàlia.

In s'interi, s'imbentu de s'imprenta aiat tentu un'efetu importante subra sa sotziedade europea. Aiat fatu prus fàtzile sa ispaniadura de su connoschimentu e aiat dadu impulsu a s'imparu; unu resurtadu derivadu diat èssere su naschimentu de sa Reforma protestante. S'Impèriu Otomanu creschende e sa ruta de Costantinòpoli su 1453, cosa chi aiat serradu is possibilidades de cummèrtziu cun s'estu. Dae s'àteru cantone, s'arribada a Amèrica de Cristolu Columbu in su 1492, e su rodeu de Àfrica a banda de Vasco da Gama in su 1498 aiant abertu caminos cummertziales noos, e aiant afortigadu s'economia e su pòdere de sas economias europeas otzidentales.

Totu custos isvilupos marcant sa fine de s'Edade Mèdia e su cumintzu de s'Edade Moderna. Cheret sutaliniadu chi sa partzidura est artifitziale, giai ca in realidade s'agatat continuidade cun su passadu de is tzivilades clàssicas e su tando benidore de s'edade moderna. Ecuamente, is istòricos modernos, susetotus in Itàlia, non faeddant de Edade Mèdia Bàscia, masaprestu de su Rinaschimentu de su sèculu XIV comente a transitzione dereta a s'era moderna.