Fenìtzios
Artìculu in LSC
Is Fenìtzios fiant unu pòpulu de s'antighidade originàriu de sa regione de su Mediterràneu chi currespondet aprossimadamente a s'atuale Lìbanu. Is novas prus antigas chi nde fàghent fentomu remontant a su de 21 sèculos a.C. Sa denominatzione si depet a autores gregos chi ant iscritu de issos. Sa Fenìtzia est semper istada partida intre unas cantas tzitades, de sas cales is prus importantes fiant Byblos, Sidone, Tyros e Arwas e non s'ischit chi custas teniant cussèntzia de una identidade comuna. Is istòricos ant torradu a pigare s'agetivu « fenìtziu » pro desinniare sa tziviltade chi est frorida in sa regione intre su 1200 e su 300 a.C.
Is raighinas de sa tziviltade fenìtzia s'agatant in is culturas de s'àrea mediterrànea de Oriente Mèdiu a partire de su segundu millènniu a.C. Totu is biddas de sa benidora Fenìtzia esistiant giai. Capitales de rènnios minore, fiant tzitades de mercados importantes, e ddi perteniant una cultura de chi is fenìtzios diant èssere is erederis deretos. A fatu de cuntronos chi aiant tocadu s'Oriente Mèdiu a manu de su 1200, si fiat aberta una era noa pro issas. Liberas de s'amparu de is antigos poderios chi ddos dominaiant (Impèriu egitzianu nou, Impèriu hitita), aiant tentu a disponimentu unu perìodu de autonomia chi ddis aiat permitidu de istèrrere meda is retzas cummertziales issoro, fintzas a s'imbiare in unu movimentu de ispaniadura a manu de totu su Mediterràneu. Is fenìtzios emigrados aiant fundadu tzitades in unos cantos logos de Tzipru, Sitzìlia, Sardigna, de sa penìsula Ibèrica, de sa Grèghia antiga ( in territòriu de s'atualeTurchia) e de s'Àfrica de su norte.
A partire dae su de 8 sèculos a.C. is tzitades fenìtzias aiant pèrdidu autonomia, e fiant a fatu dominadas dae sos Assiros, sos Babilonesos, sos Persos, sos Matzèdones e a pustis de sos Romanos. In s'intertantu aiant sighidu a mantènnere importu cummertziale e a persighire s'ispaniadura issoro. Parallelamente, sas cussòrgias fenìtzias de su Mediterràneu otzidentale fiant rutas suta ròdia de sa tzitade de Cartàgine, dende inghitzu a una tziviltade ispetzìfica, narada « cartaginesa » o « punica ». Sa tziviltade cartaginesa diat rapresentare una variedade de sa fenìtzia chi, surbende elementos de culturas indìgenas, aiat connotu evolutzione pròpia. Fiat istada noantimes derrotada de is romanos in su segundu sèculu, a fatu de is gherras pùnicas. Cun tantu de custu fatu, siat in Fenìtzia, siat in Àfrica de su norte is culturas locales cunderbaiant aspetos peculiares fintzas a sos primos sèculos de s'era nostra.
Is fenìtzios fiant navigadores arriscados, etzellentes mercaderis e artesanos. Est dificultosu andare prus a in antis de is testimonias esteriores subra de issos, ca is funtes chi aproliant de sa Fenìtzia sunt meda limitadas: s'agatat meda pagos testos iscritos e pagos sitos.
Sa conchista prus connota de sa tziviltade fenìtzia est sa codìfica de un'alfabetu propiu, a chi chene duda si depet a s'orìgine de sos alfabetos prus usados de su mundu antigu (alfabetu gregu, alfabetu arameu), mancari non siat su primu alfabetu. Sa tziviltade fenìtzia presentaiat puntos numerosos a comunu cun is populatziones chi ddos aiant pretzididos in su Levante (ragrupados fatu·fatu suta su tremene de Cananeos), cosa chi permitet de cumprèndere megius unos aspetos de is istitutzione polìticas e fintzas prus de is creèntzias e pràticas religiosas issoro.