Tziviltade romana

Custu artìculu est iscritu cun sa grafia Limba Sarda Comuna. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

campidanesu · logudoresu · nugoresu

Tziviltade Romana, fintzas Roma Antiga, inditat su pòpulu indoeuropeu de s'antighidade chi aiat fundadu s'entidade istatale in sa penìsula italiana cun capitale in Roma, e chi durante is sèculos si fiat ispainada a manna parte de su continente europeu, de s'Oriente Mèdiu e a totu s'Àfrica de su Norte. Sa tzivilitade romana, de orìgine latina, si fiat formada in su sèculu VIII a.C. partende dae s'agrupamentu de pòpulos vàrios de s'Itàlia tzentrale.​ Roma si fiat ispainada a foras de sa penìsula itàlica e, dae su sèculu I fintzas a su sèculu V, aiat dominadu su mundu mediterràneu e s'Europa Otzidentale mediante sa conchista e s'assimilatzione de sas élites locales. Durante custos sèculos, sa tziviltade romana fiat istada una monarchia, una repùblica oligàrchica e a pustis un'impèriu autocràticu. Su domìniu suo aiat lassadu erèntzia linguìstica, giurìdica, artìstica, religiosa e culturale de importu chi diat contribuire a fundu a dare forma a sa tziviltade otzidentale.

Ispainadura de su domìniu romanu:

  Repùblica Romana

  Impèriu Romanu

  Impèriu Romanu de Otzidente

  Impèriu Romanu de Oriente

Istòria universale
Preistòria
Paleolìticu - Neolìticu Edade de su ràmene - Edade de su brunzu Edade de su ferru
Edade antiga
Mesopotàmia - Egitu Antigu Tziviltade de sa badde de s'Indus Tziviltade nuraghesa Fenìtzios - Etruscos - Cartaginesos Antighidade clàssica (Gregos, Romanos) Tzina antiga - Ìndia antiga
Edade mèdia
Edade Mèdia Arta Edade Mèdia Tzentrale Edade Mèdia Bàscia Impèriu Romanu de Oriente
Edade moderna
Edade de sas esploratziones Rinaschimentu Barocu - Illuminismu Rivolutzione frantzesa Rivolutzione industriale
Edade cuntemporànea
Prima Gherra Mundiale Segunda Gherra Mundiale Gherra frida Istòria de su tempus presente

S'imàgine de una tzitade in progressu sighidu non currispondet in manera prena cun sa cumplessidade de is fatos. S'istòria sua no est istada una crèschida sighida: su progressu (a ritmos diferentes meda) fiat sighidu dae s'istangiamentu e a bortas fintzas incoidas. Sende gasi, is romanos aiat logradu de isòrvere is dificultades internas nàschidas dae sa conchista suta sa Repùblica trasformende is istitutziones republicanas suas. S'istabilimentu de s'Impèriu aiat marcadu su cumintzu de unu perìodu in ue sa conchista romana fiat arribada a is lìmites de su mundu connotu in cussu tempus.

Partende dae su sèculu III, su mundu romanu aiat sufridu is invasiones mannas de is bàrbaros de su norte de Europa e Àsia. Pro ddi aguantare, s'Impèriu aiat dèpidu criare una istrutura burocràtica e militare noa. Custu perìodu aiat fatu a pare cun s'isparghidura de su cristianèsimu comente religione de istadu e sa partzidura de s'Impèriu in una metade otzidentale e orientale. Paralizada de s'istabilidade interna e de sas invasiones germànicas, sa parte otzidentale de s'Impèriu (chi incluiat Hispània, Gàllia, Britànnia, Àfrica de su Norte e Itàlia) fiat collassada in s'annu 476. A s'àtera banda, sa parte orientale de s'Impèriu, cun capitale in Costantinòpoli (chi incluiat Grètzia, Anatòlia, Sìria e Egitu) aiat subrabìvidu a custa crisi. Cun totu ca Sìria e Egitu fiant andados pèrdidos pro neghe de s'ispainadura musulmana, s'Impèriu orientale aiat sighidu a s'isvilupare fintzas a èssere surbidu s'Impèriu Otomanu in su 1453. Custu impèriu medievale e cristianu, naradu «Impèriu romanu» dae is bividores suos, ma naradu «Impèriu bizantinu» dae sos istòricos modernos, est s'ùrtima tapa evolutiva e chentza de interrumpidas de su pòdere imperiale e de s'amministratzione de s'Impèriu romanu.