Limba sarda

limba romanza chistionada in Sardigna chi benit dae su latinu
(Reindiritzadu dae Sardu)
bùssola Disambiguatzione – Si ses chirchende sa limba pre-latina de sa Sardigna, càstia Limba nuraghesa.


Custu artìculu est iscritu cun sa grafia Limba Sarda Comuna. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

campidanesu · logudoresu · nugoresu

Sardu
Regiones Sardigna
Chistionadores
Totale1,000,000[1][2]
Àteras informatziones
CastaSVO[3][4][5]
Tassonomia
FilogenesiLimbas indoeuropeas
 Limbas itàlicas
  Limba latina
   Romanzas
    Romanzas meridionales
     Sardu
Còdighe de classificatzione
ISO 639-1sc
ISO 639-2srd
ISO 639-3srd (EN)
Glottologsard1257 (EN)
Estratu in limba
Decraratzione Universale de sos Deretos de s'Òmine, art. 1
Totu sos èsseres umanos naschint lìberos e eguales in dinnidade e in deretos. Issos tenent sa resone e sa cussèntzia e depent operare s'unu cun s'àteru cun ispìritu de fraternidade.[6]

Ispartzidura geogràfica de sa limba sarda e de sas alloglotas in Sardigna

Su sardu (/ˈsaɾdu/, lìngua sarda /ˈliŋɡwa ˈzaɾda/ in sas bariedades iscritas cun sa grafia campidanesa o limba sarda /ˈlimba ˈzaɾda/ in sas bariedades iscritas cun sa grafia logudoresa e in LSC[7]) est una limba chi faghet parte de su grupu romanzu de sas limbas indoeuropeas chi, pro diferentziatzione ladina siat a sos faeddadores nativos, siat a sos non sardos, siat a sos istudiosos de cale si siat tempus, si depet cunsiderare autònoma dae sos sistemas dialetales de àrea itàlica, gàllica e ispànica e duncas classificare che a idioma a contu suo in su panorama neolatinu[8][9][10][11][12]. Est una limba faeddada in s'ìsula de Sardigna.

Dae su 1997 sa lege regionale a sa limba sarda reconnoschet sa matessi dignidade de s'italianu. Dae su 1999 est fintzas tutelada dae sa lege natzionale italiana n. 482/99 in paris a unas àteras ùndighi minorias ètnico-linguìsticas, costituende cussa prus robusta pro su chi pertocat sos nùmeros,[13][14][15][16][17][18] chi sunt sighende in calada meda.[13][19]

Tocat a non confùndere sa limba sarda cun cussa nuraghesa faeddada in antis de sos romanos; mentras sa segunda est dae tempus meda ispèrdida, s'UNESCO at classificadu sa prima in sos dialetos suos comente in perìgulu sèriu de si nche mòrrere (definitely endangered).

Panoràmica generale modìfica

(IT)
« Sorge ora la questione se il sardo si deve considerare come un dialetto o come una lingua. È evidente che esso è, politicamente, uno dei tanti dialetti dell'Italia, come lo è anche, p. es., il serbo-croato o l'albanese parlato in vari paesi della Calabria e della Sicilia. Ma dal punto di vista linguistico la questione assume un altro aspetto. Non si può dire che il sardo abbia una stretta parentela con alcun dialetto dell'italiano continentale; è un parlare romanzo arcaico e con proprie spiccate caratteristiche, che si rivelano in un vocabolario molto originale e in una morfologia e sintassi assai differenti da quelle dei dialetti italiani »
(SC)
« Naschet como sa chistione si su sardu si depet cunsiderare che a unu dialetu o che a una limba. Est ladinu chi su sardu est, pro su chi pertocat sa polìtica[Nota 1], unu de sos medas dialetos de s'Itàlia, comente lu est fintzas, p.es., su serbu-croatu o s'albanesu faeddadu in medas biddas de sa Calàbria e de sa Sitzìlia. Ma pro su chi pertocat sa linguìstica sa chistione pigat totu un'àtera pinniga. Non faghet a nàrrere chi su sardu tèngiat unu parentiu istrintu cun dialetu perunu de s'italianu continentale; est una limba romanza arcàica e cun caraterìsticas pròpias ispicadas, chi si espricant in unu vocabulàriu originale meda e in una morfologia e sintassi diferentes meda dae cussas de sos dialetos italianos »
(Max Leopold Wagner, La lingua sarda - Ilisso, pp.90-91)
(EN)
« Sardinian is an insular language par excellence: it is at once the most archaic and the most individual among the Romance group. »
(SC)
« Su sardu est una limba insulare pro etzellèntzia: est in su matessi tempus sa prus arcàica e sa prus individuale de su grupu romanzu. »
(Rebecca Posner, John N. Green (1982). Language and Philology in Romance. Mouton Publishers. S'Aja, Parigi, New York. p. 171)

Est classificada che a limba romanza meridionale e medas istudiosos la tenent in cunsideru comente sa prus cunservativa de sas limbas chi derivant de su latinu;[20][21][22][23] a tìtulu de esèmpiu, s'istòricu Manlio Brigaglia rilevat chi sa fràsia in latinu[24][25][26] pronuntziada dae unu romanu aposentadu in Forum Traiani Pone mihi tres panes in bertula diat currispòndere a sa tradutzione sua in sardu currente "ponemi tres panes in bèrtula"[27]. Sa caraterìstica de su sardu de èssere a curtzu a su latinu l'aiat analizada fintzas su linguista ìtalo-americanu Mario Andrew Pei in s'istùdiu comparativu suo de su 1949,[28] e in antis de issu l'aiat notada su naturalista frantzesu Maurice Le Lannou in su 1941, durante su perìodu suo de istùdiu in Sardigna.[29]

Cando chi sa base lessicale siat, tando, belle totu de orìgine latina, su sardu cunservat nointames testimonias de su sostratu linguìsticu de sos Sardos antigos in antis de sa conchista romana, tantu chi s'evidèntziant paràulas protosardas[30] e, in nùmeru minore meda, fenìtziu-pùnicas, in vocàbolos medas, mescamente topònimos,[31] chi in Sardigna si sunt preservados de prus cunfronta a su restu de s'Europa latina.[32] Custos ètimos paret chi siant ligados a unu sostratu pàleo-mediterràneu chi diat fàghere rilevare ligàmenes fortes cun su bascu[33][34][35]. In s'edade de mesu, moderna e cuntemporànea sa limba sarda at retzidu influèntzias de superistradu dae su gregu-bizantinu, su lìgure, su toscanu, su catalanu, su castiglianu e s'italianu.

Caraterizadu dae una fisionomia sua crara e fàtzile de notare,[36] su sardu beint cunsideradu, dae Tullio de Mauro[37] e dae Fiorenzo Toso,[38][12] che a parte de unu grupu autònomu e diferentziadu in manera crara dae s'ìtalo-romanzu,[Nota 2] e Max Leopold Wagner e Benvenuto Aronne Terracini l'ant raportadu a su latinu de s'Àrica, chi in dies de oe est estintu e cun sas variedades de su cale cumpartzit parallelismos medas e unu tipu particulare de arcaitzismu linguìsticu, in paris a su fatu de s'èssere istesiados prus in presse de sa mèdia dae s'orìgine latina comuna[39]; su Wagner (1951[40]) annetet su sardu a sa Romània otzidentale, e Matteo Bartoli (1903[41]) e Pier Enea Guarnerio (1905[42]), imbetzes, lu ponent in una positzione autònoma intre sa Romània otzidentale e s'orientale. Àteros autores classìficant su sardu che a s'ùnicu esponente chi siat galu bivu de una branca chi, in su tempus coladu, cumprendiat fintzas sas limbas de sa Còrsica[43][44] e de s'isponda meridionale de su Mediterràneu.[45]

Bariedades linguìsticas de genia sarda modìfica

 Su matessi argumentu a sa minuda: Sardu logudoresu, Sardu nugoresu e Sardu campidanesu.
 
Classificatzione de sas limbas neolatinas (Koryakov Y.B., 2001).[46] Sa limba sarda faghet parte de su grupu distintu de su Romanzu Insulare (Island Romance), in paris a su corsicanu antigu (su modernu faghet parte, imbetzes, de sa casta italoromanza).

Mancari custa classificatzione siat criticada a banda de unos cantos autores e istudiosos,[47][48] su sardu propiamente naradu benit partzidu, fatu-fatu, a bisu de unas cantas persones in duas ortografias istandardizadas e chi si cumprendent una cun s'àtera. Sa de unu diat dèpere èssere relativa a sos dialetos tzentru-setentrionales (o "logudoresos") e s'àtera a cussos tzentru-meridionales (o "campidanesos").[49] Sas caraterìsticas chi benint fatu-fatu cunsideradas pro sa partzidura sunt s'artìculu determinativu plurale (is ambigènere in "campidanesu", sos / sas in "logudoresu") e su tratamentu de sas vocales etimològicas latinas E e O, chi abarrant sas matessi in sas variantes tzentru-setentrionales e sunt mudadas in I e U in cussas tzentru-meridionales; esistent però medas dialetos mutidos "de transitzione", o Mesanía (es. arborense, barbaritzinu meridionale, ogiastrinu, etc.), chi presentant sos caràteres tìpicos como de una, como de s'àtera variedade ipotizada.

Custa visione dualìstica de sos dialetos sardos, registrada sa prima borta dae su naturalista Francesco Cetti in su Setighentos[50][51] e torrada a pònnere dae s'editore de su ditzionàriu sardu-italianu de Giovanni Spano[52], masaprestu chi sinnalare sa presèntzia de isoglossas beras, costituit sa proa de un'adesione psicològica de sos sardos a sa partzidura amministrativa de s'ìsula fata in època ispagnola intre unu Caput Logudori (Cabu de Susu) e unu Caput Calaris (Cabu de Giosso) e dae ue naschet, a pustis, a sa traditzione ortogràfica in una grafia logudoresa e una campidanesa illustre.[53][54]

Su fatu chi custas grafias illustres nascant dae un'astratzione de sos dialetos chi s'agatant in su territòriu,[55] chi imbetzes si còllocant in unu ispètru internu o continuum de faeddadas intellegìbiles una cun s'àtera,[47][56][57] faghet in manera chi resurtet difìtzile a sinnare una làcana bera intre sas variedades internas de genia "logudoresa" e de genia "campidanesa", problemàtica comuna in sa distintzione de sos dialetos de sas limbas romanzas.

Sos dialetos sardos, fintzas si acumonados dae morfologia, lèssicu e sintassi chi, in sustàntzia, sunt parìviles, presentant diferèntzias de caràtere fonèticu e a bortas fintzas lessicale de annotu; ma fintzas gasi, custas non impedint sa cumprensibilidade de unu cun s'àteru.[49][58]

Distributzione geogràfica modìfica

Sa limba sarda la chistionat galu oe in belle totu s'ìsula de Sardigna unu nùmeru de locutores chi vàriat intre 1.000.000 e 1.350.000 unidades, a s'ispissu bilìngues (sardu/italianu) in situatzione de diglossia (sa limba sarda est impreada mescamente in s'àmbitu familiare e locale in su mentres chi cussa italiana est impreada in sas ocasiones pùblicas e pro sa belle totalidade de s'iscritura). In manera prus a sa minuda, dae un'istùdiu commissionadu dae sa Regione Sardigna in su 2006 resurtat chi b'apant 1.495.000 persones, pagu prus o mancu, chi cumprendant sa limba sarda e 1.000.000 de persones, pagu prus o mancu, in gradu de la chistionare.[59] In manera aprossimativa, sos locutores ativos de su campidanesu diant èssere pagu prus o mancu 670.000 (su 68,9% de sos residentes, cun 942.000 persones in gradu de lu cumprèndere), e sos faeddadores de sas variedades logudoresas-nugoresas diant èssere pagu prus o mancu 330.000 (incluende sos locutores chi istant in S'Alighera, in su Turritanu e in Gaddura) e pagu prus o mancu 553.000 sos in gradu de lu cumprèndere. Petzi nemmancu su 3% de sos residentes de sas zonas sardòfonas non diat tènnere carchi cumpetèntzia de sa limba sarda. Su sardu est sa limba traditzionale in parte manna de sas comunidades sardas in ue istat s'82% de sos sardos (su 58% in comunidades cunsideradas ligadas a sa grafia "campidanesa", su 23% in cussas ligadas a sa grafia "logudoresa").

Pro more de su disterru dae sos tzentros sardòfonos, mescamente "logudoresos" e "nugoresos", cara a sas zonas costeras e a sas tzitades de su nord de sa Sardigna su sardu est, non pro àteru, faeddadu fintzas in sas àreas chi, in su tempus coladu, non fiant cunsideradas sardòfonas:

  • In sa tzitade de S'Alighera, in ue sa limba prus difùndida, in paris a s'italianu, est unu dialetu de su catalanu (limba chi, in paris cun s'aligheresu, cumprendet fintzas sas variedades de sas provìntzias de Bartzellona, de Girona, de sas Ìsulas Baleares e de Valencia), su sardu lu cumprendent su 49,8% de sos abitantes e chistionant su 23,2%. Su mantenimentu plurisecolare de su catalanu orientale in custa zona benit dae unu episòdiu istòricu particulare: sos abbolotos anticatalanos dae s'ala de sos aligheresos, prus che totu cussu de su 1353, sunt istados infrutuosos ca sa tzitade l'ant, a sa sa fine, tzèdida in su 1354 a Pedru IV su Tzerimoniosu.[60] Issu, ammentende·si sos abbolotos populares, nche at espèllidu totu sos abitantes originàrios de sa tzitade, torrende a la populare custa borta cun catalanos de Tarragona, Valencia e de sas Ìsulas Baleares ebbia e, a pustis, cun indìgenos sardos chi àerent però fatu proa de fidelidade prena a sa Corona de Aragona.
  • In Ìsili su romaniska est, imbetzes, biagende cara a s'estintzione, ca est chistionadu petzi dae unu nùmeru semper prus astrintu de indivìduos. Custu idioma l'ant importadu in Sardigna semper durante sa dominatzione ibèricu-ispagnola, a pustis de unu aflussu mannu de immigrados rom albanesos chi, aposentados in su cussa bidda, ant dadu orìgine a una colònia minore de ramàios ambulantes.
  • In s'ìsula de Santu Perdu e in un'ala de cussa de Santu Antiogu, in ue abarrat galu su tabarchinu, dialetu arcaizante de su lìgure. Su tabarchinu l'ant importadu sos erentes de cussos lìgures chi, in su Chimbighentos, si fiant trasferidos in s'isuledda tunisina de Tabarka e chi, pro more de s'esaurimentu de sos bancos corallinos e de su deterioramentu de sos raportos cun sas populatziones àrabas, ant retzidu, dae Càralu Emanuele III de Savoja, su permissu de colonizare sas duas ìsulas sardas, minores e chene gente, in su 1738: su nùmene de su comunu, Carluforti, lu diant àere seberadu sos colonos in onore de su re piemontesu. Sa permanèntzia cumpata in unu logu ebbia, unida a su sentidu de àuto-identificatzione cara a sos indìgenos sardos, ant cumportadu in sa populatzione locale unu tassu de lealidade linguìstica a cussu dialetu lìgure artu meda, ca l'ant cunsideradu unu fatore netzessàriu pro s'integratzione sotziale: difatis, sa limba sarda est cumprèndida dae su 15,6% de sa populatzione ebbia e chistionada dae unu galu prus minore 12,2%.[61]
  • In su tzentru de Arborea (Campidanu de Aristanis) su vènetu, arribbadu in sos annos trinta de su Noighentos cun sos immigrados vènetos lòmpidos a colonizare su territòriu in cuntzèdidu a issos in cue dae sas polìticas fascistas, est oe in die in regressu forte, remplasadu siat dae su sardu siat dae s'italianu. Fintzas in sa fratzione aligheresa de Fertìlia sunt predominantes, acanta a s'italianu istandard, sos dialetos de cussa famìlia (finas issos in regressu mannu) introduidos, in su pustisgherra, dae grupos de pròfugos istrianos in unu sostratu ferraresu chi giai bi fiat.

Un'arresonu a banda cheret fatu pro sos duos idiomas chistionados in su nord estremu de s'ìsula, chi pro su chi pertocat a sa linguìstica gràvitant cara a sa Còrsica e a sa Toscana: sa unu in su nord-est, chi s'est isvilupadu dae una variedade de su toscanu (su corsicanu meridionale) e s'àteru a nord-ovest, influentzadu dae su toscanu/corsicanu e dae su genovesu[62]. Sa parte manna de sos istudiosos los cunsìderat chistionadas sardas pro su chi pertocat a sa geografia ma, pro su chi pertocat a sa tipologia issoro, reconnoschent chi faghent parte de su sistema linguìsticu italianu de casta corsicana/toscana pro sintassi, grammàtica e in parte manna fintzas lèssicu.[63] Sèculos de abarrare a curtzu s'unu cun s'àteru ant causadu su fatu chi, intre su sardu e sos dialetos sardu-corsicanos chi faghent parte de s'àrea italiana, b'esserent influèntzias pari-paris, siat fonèticu-sintàticas siat lessicales, chene però chi custa cumportaret s'annuddamentu de sas diferèntzias fundamentales intre sos duos sistemas linguìsticos. Prus a sa minuda, sos chi benint mutidos idiomas sardu-corsicanos sunt:

  • su gadduresu, chistionadu in s'ala nord-orientale de s'ìsula, est difatis una variante de su corsicanu meridionale, connotu dae sos linguistas cun su nùmene de corsicanu-gadduresu. Podet èssere chi s'idioma siat nàschidu a pustis de flussos migratòrios chi, bènnidos dae sa Còrsica, ant investidu sa Gallura dae sa segunda metade, pagu prus o mancu, de su de XIV[64] sèculos o, a parre de unos àteros, imbetzes, partende dae su de XVI sèculos[65]. Sa càusa de cussos flussos andat, cun probabilidade, chircada in s'ispupulamentu de sa regione causadu dae maladias, curreras e fogos; b'at però de cunsiderare chi Plìniu su Betzu, in s'òpera sua Naturalis Historia, sinnalat sa presèntzia istòrica de una tribù nuràgica in su nord de sa Sardigna mutida Corsi.
  • su turritanu o tataresu, faeddadu in Tàtari, Portu Turre, Sòssu, Casteddu Sardu e a fùrriu de cussos tzentros, at tentu, imbetzes, un'orìgine prus antiga (XII-su de XIII sèculos). Cunservat grammàtica e istrutura de base corsicanu-toscana chi proat s'orìgine cumonale e mercantile sua, ma presentat influèntzias profundas de su sardu logudoresu in su lèssicu e in sa fonètica, in paris a cussas minores de su lìgure, de su catalanu e de s'ispagnolu.

In sas zonas de difusione de su gadduresu e de su tataresu, sa limba sarda la cumprendet una parte manna de sa populatzione (su 73,6% in Gaddura e su 67,8% in su Turritanu), fintzas si la chistionat una minoria de locutores: su 15,1% in Gaddura (chene sa tzitade de Terranoa, in ue sa sardofonia tenet unu ruolu mannu, ma inclende sas enclaves linguìsticas minores che a Luras) e su 40,5% in su Turritanu, gràtzias a sas medas ìsulas linguìsticas in ue sos duos idiomas istant paris.

Cumpetèntzia de su sardu a intro de sas àreas linguìsticas diferentes modìfica

Custa tàula sinottica est cuntènnida in su raportu, giai tzitadu, de Anna Oppo (curadora), Le Lingue dei Sardi. Una Ricerca Sociolinguistica, commissionadu dae sa Regione Autònoma de Sardigna a sas Universidades de Casteddu e de Tàtari.[66]

Ativa Passiva Peruna Totale Interv.
Àrea logudoresòfona 76,0% 21,9% 2,1% 100% 425
Àrea campidanesòfona 68,9% 27,7% 3,4% 100% 919
Tzitade de S'Alighera 23,2% 26,2% 50,6% 100% 168
Àrea sassaresòfona 27,3% 40,5% 32,2% 100% 575
Tzitade de Terranoa 44,6% 38,9% 16,6% 100% 193
Àrea galluresòfona 15,1% 58,5% 26,4% 100% 53
Carluforti e Cala Seda 12,2% 35,6% 52,2% 100% 90

Istòria modìfica

Preistòria e istòria antiga modìfica

 Su matessi argumentu a sa minuda: Limba nuraghesa.

Sas orìgines e sa classificatzione de sa limba protosarda o paleosarda non sunt galu connotas cun tzertesa. Unos cantos istudiosos, intre sos cales su linguista isvìtzeru espertu de sos elementos de sostratu Johannes Hubschmid, ant crèidu de pòdere reconnòschere medas istratificatziones linguìsticas in sa Sardigna preistòrica. Custas istratificatziones, chi podent èssere postas in sa cronologia in unu perìodu longu meda chi andat dae s'edade de sa perda a cussa de sos metallos, diant ammustrare, a segunda de sas ricostrutziones propostas dae sos autores diferentes, cosas simigiantes cun sas limbas paleoispànicas (proto-bascu, ibèricu), limbas tirsènicas e su lìgure antigu.[67]

Fintzas si sa dominatzione de Roma, incumentzada in su 238 a.C., at importadu giai dae deretu in s'amministratzione sa limba latina in s'ìsula, sa romanizatzione de s'Ìsula est istada lenta meda[68]. si pensat chi sos cuntatos linguìsticos cun sa metròpoli continentale esserent giai acabados dae su de I sèculu a.C.[69] e chi sas limbas pre-romanas chistionadas in Sardigna, intre sas cales su pùnicu, esserent abarradas impreadas galu pro tempus meda. Su pùnicu chi pensat chi l'apant impreadu finas a su de IV sèculos a.C., e su nuràgicu finas a su de VII sèculos p.C. in sas populatziones indipendentes de s'àrea montana de sa Barbàgia, ghiadas dae Ospitone, chi ant incumintzadu a impreare su latinu a pustis de sa cunversione a su cristianèsimu.[70][Nota 3] Sos romanos cunsideraiant sa cultura de sos sardos simigiante a cussa de sos cartaginesos,[71] e prus de totu lu faghiat Tzitzerone, chi ingiuliaiat sos sardos reberdes contra a sos romanos acusende·los de èssere inafidàbiles pro neghe de s'orìgine africana chi issu lis atribuiat[Nota 4], e ca teniat in òdiu sos portamentos issoro, su fatu chi tennerent in simpatia prus Cartàgine chi non Roma, e su fatu chi imprearent una limba chi issu non podiat cumprèndere.[72] Medas raighinas nuràgicas sunt abarradas chene mudas, e in medas casos sunt istados incameradas in su latinu locale (che a nur, chi podet bènnere dae Norace e s'agatat in topònimos che a Nurri, Nurra e medas àteros); in sa regione de s'ìsula chi at derivadu su nùmene suo dae su latinu Barbaria (in sardu "logu de sos Bàrbaros", lemma comunu a s'antigu Barberia) sa gente sua at fatu resistèntzia a s'assimilatzione linguìstica e culturale romana pro unu tempus longu meda, e a esèmpiu, in su territòriu de Ortzai, belle su 50% de sos topònimos si podent derivare dae su sostratu linguìsticu protosardu. In paris a sos nùmenes de logu, in s'ìsula bi sunt diversos nùmenes de prantas, animales e formatziones geològicas ligados a sos idiomas indìgenos.[73]

Nointames, durante sa dominatzione longa romana, su latinu est divenidu in manera graduale sa limba mama de sa parte manna de sos abitantes de s'ìsula. Pro more de custu protzessu profundu de romanizatzione, sa limba sarda de oe est classificada comente a limba romanza o neolatina, ca tenet caraterìsticas fonèticas e morfològicas prètzisas a su latinu clàssicu.[73] Unos cantos linguistas pensant chi sa limba sarda moderna siat istada sa prima limba a si partzire dae sas àteras limbas evolvende·si dae su latinu.[74]

 
Su condaghe de Santu Perdu de Silki (1065-1180), iscritu in sardu

A pustis de sa ruta de s'Imperu romanu de Otzidente e sa parèntesi curtza (80 annos) vandàlica, sa Sardigna, torrada a conchistare dae Bisàntziu, est intrada in s'Esarcadu de Àfrica. Nointames unu perìodu de belle chimbe sèculos sa limba grega de sos bizantinos at frunidu in prèstidu a su sardu petzi unas cantas espressiones rituales e formales. Est de annotu, però, s'impreu de s'alfabetu grecu pro iscrìere testos in una limba neolatina che a su sardu.[75][76]

A pustis de sa conchista de sa Sitzìlia de sos omayyades, a sos bizantinos fiant abarradas petzi sas Baleares e sa Sardigna, ma essende Costantinòpoli afainada in sa gherra pro chircare de torrare a pigare possessu de sa Sitzìlia e de su meridione de s'Itàlia, totu sos duos acabaddos in sas manos de sos àrabos, aiat acabadu de s'ocupare de s'Ìsula chi, tando, si fiat frunida de cumpetèntias semper prus mannas finas a s'indipendèntzia[77].

Perìodu giudicale modìfica

Estratu de su Privilègiu Logudoresu (1080)[78]
« In nomine Domini amen. Ego iudice Mariano de Lacon fazo ista carta ad onore de omnes homines de Pisas pro xu toloneu ci mi pecterunt: e ego donolislu pro ca lis so ego amicu caru e itsos a mimi; ci nullu imperatore ci lu aet potestare istu locu de non (n)apat comiatu de leuarelis toloneu in placitu: de non occidere pisanu ingratis: e ccausa ipsoro ci lis aem leuare ingratis, de facerlis iustitia inperatore ci nce aet exere intu locu […] »

Su sardu est istadu, durante su perìodu medievale, sa limba ufitziale e natzionale de sos bator Giudicados isolanos, antitzipende in emantzipatzione sas àteras limbas neolatinas.[79][80][81][82][83]

S'etzetzionalidade de sa situatzione sarda, chi un custu est unu casu ùnicu in totu su panorama romanzu, est in su fatu chi custos testos ufitziales los ant iscritos in sardu dae s'incumintzu, escludende su latinu de su totu, a diferèntzia de su chi acontessiat in su matessi perìodu in Frantza, itàlia e Ibèria; su latinu, fintzas si fiat co-ufitziale, l'impreaiant petzi in documentos ligados a raportos cun su continente.[84] Sa cussèntzia linguìstica de sa dignidade de su sardu fiat gasi manna de batire, impreende sas paràulas de Livio Petrucci, a un'impreu suo «in un'època in ue non b'aiat nudda de sìmile si podet agatare in sa penìsula» non petzi «in campu giurìdicu» ma fintzas «in cale si siat àteru campu de s'iscritura»[85].

Su sardu, in cussos tempos, teniat unu nùmeru galu prus mannos de arcaismos e latinismos cunfronta a sa limba de oe, s'impreu de caràteres oe abbandonaos e, in medas documentos, una grafia de sa limba iscrita influentzada dae sos influssos de sos iscrivanos, fatu-fatu toscanos, genovesos o catalanos. Fiant pagos sos influssos germànicos, arribados pros su prus semper pro mèdiu de su latinu, e sos arabismos, arribados pro mèdiu de s'influèntzia ibèrica.[86] Sos àrabos, difatis, nointames sas medas ispeditziones fatas contra a sa Sardigna, non sunt mai resèssidos a la conchistare e a bi si tramudare a intro, a diferèntzia de su chi est acontèssidu in Sitzìlia.[87]

Dante Alighieri, in su De vulgari eloquentia suo (1303-1305), nde chistionat e nde bogat a sos sardos in manera crìtica, a rigore no italianos (Latii), fintzas in manera superfitziale paret chi si potzant pònnere in paris a issos,[88][89] ca a parre suo issos ebbia fiant privos de unu vulgare issoro pròpiu e chistionaiant su latinu imitende·nde sa "gramatica" «comente sas monincas ìmitant a sos òmines: narant difatis domus nova e dominus meus».[88][89][90]

Custa afirmatzione in realidade est una prova chi su sardu in cussos tempos si fiat giai evòlvidu in manera autònoma dae su latinu, e fiat giai devènnidu una "isfinge"[86], una limba chi non cumprendiat belle nemos francu sos isolanos. Famados sunt duos versos de su de XII sèculos atribuidos a su trovadore proventzale Rambaldo de Vaqueiras, chi in su poema suo Domna, tant vos ai preiada paragonat su sardu a su tedescu e a su bèrberu: «Non t'entend plui de unu Todesco / Sardesco o Barbarì» (lett. "Non ti cumprendo prus de unu tedescu / o sardu o bèrberu")[91][92][93][94][95][96] e cussos de su fiorentinu Fazio degli Uberti (su de XIV sèculos) chi, in su Dittamondo, iscriet de sos sardos: «una gente che niuno non la intende / né essi sanno quel ch'altri pispiglia» (lett. "una gente chi nemos cumprendet / nen issos cumprendent su chi sos àteros murmutant").[90][97]

Su geògrafu Muhammad al-Idrisi, chi at traballadu in Palermo in sa corte de su rei Rugeru II, at iscritu, in s'òpera sua Kitab Nuzhat al-mushtāq fi'khtirāq al-āfāq ("Su libru de sos biàgios praghiles in terras a tesu" o, fintzas, "Su libru de Rugeru") chi «sos sardos sunt de genia Rūm Afāriqah (latina de Àfrica), berberizantes; disdignant su cuntatu cun cale si siat àtera natzione de Rūm: sunt gente de propòsitu e balente, chi non lassat mai sas armas»[98][99][100][101]. Difatis su sardu fiat pertzepidu, tando, comente simigiante meda a sos dialetos latinos chi impreaiant in su tempus coladu sos bèrberos cristianos in s'Àfrica de su Nord, [102] dende crèditu a sa teoria chi su latinu vulgare de s'Àfrica e de sa Sardigna tennerent parallelismos medas non petzi pro more de afinidades ètnicas antigas ma fintzas pro su passadu polìticu comunu a intro de s'Esarcadu de s'Àfrica[103]. Sa comunàntzia sarda e africana de unas cantas paràgulas raras meda, si non ancantes de su totu, in su restu de su panorama romanzu, che a acina (àghina), pala (pala), o fintzas spanus in su latinu africanu e su sardu spanu ("spanu/ispanu"), diat costituire sa proa, a parre de J. N. Adams, de su fatu chi una cantidade de annotu de su vocabolàriu esseret, in cussos tempos, cumpartzida intre s'Àfrica e sa Sardigna[104]. Chistionende semper de lèssicu, Wagner osservat comente su nùmene sardu pro sa galassia nostra, su Caminu de sa pàgia (fintzas Bia de sa Pàgia, (b)ía de sa báza o (b)ía de sa bálla) siat diferente dae totu su restu de su panorama romanzu e s'agatet imbetzes in sas limbas bèrberas[105].

Su primu documentu iscritu in ue cumparent elementos de sa limba sarda est de su 1065, s'atu de lassa fatu dae Barisone I de Torres indiritzadu a s'abate Desiderio pro de s'abbadia de Montecassinu, connotu fintzas che a Carta de Nicita.[106][107]

 
Sa de una pàgina de sa Carta de Logu de Arbaree

Àteros documentos de annotu mannu sunt sos Condaghes, sa Carta de Orzocu (1066/1073), su Privilègiu Logudoresu (1080-1085) cunservadu in s'Archìviu de Istadu de Pisa, sa Prima Carta casteddaja (1089 o 1103) bènnida de sa crèsia de Santu Sadurnu in sa diòtzesi de Casteddu e, paris a sa Segunda Carta Marsigliesa, como cunservada in sos Archìvios Dipartimentales de sas Bouches-du Rhone in Marsìglia[Nota 5], in paris a unu autu (1173) intre su Pìscamu de Civita Bernardo e Beneitu, chi tando fiat amministradore de s'Òpera de sa Crèsia majore de Pisa.[108][Nota 6][Nota 7]

 
Istatutos Tataresos

Sos Istatutos Tataresos (1316) e cussos de Casteddu Sardu (c. 1334), iscritos in una grafia chi oe diamus pòdere bìdere simigiante che a cussa logudoresa, sunt un'àteru esèmpiu de importu de documentatzione linguìstica de sa Sardigna setentrionale e de sa Tàtari cumonale[Nota 8]; est infines giustu a mentovare sa Carta de Logu[Nota 9][109] de su Regnu de Arborea (1355-1376), chi est abarrada in vigore finas a su 1827.

Fintzas si sos testos chi sunt arribados finas a nois beniant dae tretos a tesu meda s'unu cun s'àteru, che a su nord e a su sud de s'Ìsula, su sardu tando fiat omogèneu meda[110]: fintzas si sas diferèntzias ortogràficas intre sas iscrituras logudoresas e campidaneas s'incumintzaiant a si bìdere, su Wagner notaiat, in custu perìodu «s'unidade originària de sa limba sarda»[111]. Paolo Merci b'agatat una «uniformidade larga», gasi comente Antonio Sanna e Ignazio Delogu, chi narat chi est istada sa bida comunitària a batire sa limba sarda a foras dae s'influssu de sos localismos[110]. A su chi narat Carlo Tagliavini, in s'Ìsula si fiat formende una koinè illustre basada in subra de su modellu ortogràficu logudoresu[112].

A pustis de s'iscumparta de su giudicadu de Casteddu e de cussu de Gaddura in sa de duas metades de su de XIII sèculos, in sos ex-territòrios giudicales rùidos in suta de su domìniu de sos de sa Gherardesca e de sa Repùbblica de Pisa, a parre de Eduardo Blasco Ferrer bi diat èssere istada una prima frammentatzione de su sardu, cun unu protzessu de toscanizatzione manna de sa limba locale.[113] In su setentrione de sa Sardigna, imbetzes, sunt istados sos genovesos a impònnere s'influèntzia issoro, siat pro mèdiu de sa nobilia sardu-genovesa de Tàtari, siat pro mèdiu de sos membros de sa famìlia Doria chi, fintzas a pustis de s'annessione de s'ìsula a banda de sos catalanu-aragonesos, ant cunservadu sos fèudos issoro de Casteddu Sardu e Monteleone che a vassallos de sos soberanos de sa Corona de Aragona.[114]

Sa primu crònaca redatzionada in limba sive ydiomate sardu[115] benit dae sa de duas metades de su de XIII sèculos e sighit sos istilemas tìpicos de su perìodu. Su manuscritu, redatadu dae un'anònimu e cunservadu, oe, in s'Archìviu de Istadu de Torinu, tenet su tìtulu de Condagues de Sardina e sighit sos fatos de sos Giùighes de su Giudicadu de Torres; s'ùrtima editzione crìtica de sa crònaca diat èssere istada torrada a publicare, in su 1957, dae Antoni Sanna.

Sa polìtica èstera de su giudicadu de Arborea, indiritzada a unificare su restu de s'ìsula in suta de su regnu suo[116][117] e a preservare s'indipendèntzia sua dae influèntzias istràngias, est colada intre una positzione de alleàntzia cun sos aragonesos in funtzione antipisana a una, de sensu contràriu, antiaragonesa, instaurende unos cantos ligàmenes culturale cun sa traditzione italiana.[118] Sa contrapositzione polìtica intre su giudicadu de Arborea e sos soberanos aragonesos, devènnidos egèmones in Sardigna, s'est manifestada fintzas cun s'adotzione de unos cantos mollos culturales toscanos, che a unos cantos mòdulos linguìsticos in s'Aristanesu e s'"Istile de s'Incarnatzione pisana", architetura militare e religiosa.[119] Nointames cussu, in lìnia cun sa polìtica èstera sua, su giudicadu s'est distìnghidu pro medas innovatziones, che a una casta de iscritura cantzelleresca (sa gòtica cantzelleresca arborensa) e pro una durita a si sutapònnere tropu a s'influssu de culturas furisteras, madurada in sa consièntzia de una identidade autòctona, ètnica, antropològica, culturale e linguìstica sua.[120] In cada manera, una carchi influèntzia italiana est pòdida abarrare in su giudicadu arborense pro more de sa presèntzia, in cue, de unos cantos notàios, giuristas e mèigos bènnidos dae s'Itàlia, e de unos cantos òmine de armas toscanos a cabu de milìtzias locales, che a Cicarello de Montepulciano e Giuliano de Massa.

Perìodu ibèricu e aragonesu-ispagnolu modìfica

S'infeudamentu de sa Sardigna fatu dae su paba Bonifacio VIII in su 1297, chene tènnere contu de sas realidades istatuales giai in cue, at batidu a sa fundatzione nominale de su Regnu de Sardigna. Una fase longa de gherras intre Arborea e Aragonesos, acabada cun sa vitòria definitiva de custos ùrtimos in Seddori in su 1409 e sa rinùntzia de sos deretos de sutzessione arboresos a banda de Gullielmu III de Narbona, at marcadu sa fine de s'indipendèntzia sarda; ant neutralizadu in manera sistemàtica cada fogu de rebellia antiaragonesa, che a s'abbolotu indipendentista de S'Alighera in su 1353 e cussu de Macumere in su 1478, a pustis de su cale s'ìsula l'ant partzida arbitrariamente in duos Cabos de pertenèntzia iscrobada.

S'assimilatzione a pustis de sa conchista de s'ìsula at investidu cada aspetu de sa sotziedade; su catalanu, sa limba prus difùndida in sa Corona de Aragona, at pigadu difatis su status de limba egèmone, in una cunditzione diglossica in ue su sardu (fintzas si non fiat iscumpartu de su totu dae s'impreu ufitziale: sa Carta de Logu matessi su Parlamentu l'at estèndida a totu s'ìsula in su 1421) fiat limitadu, in sa bida pùblica e intelletuale, a una positzione segundària: sos dialetos sardos chistionados in su cabu de suta ant subidu una sèrie de prèstidos dae s'idioma dominante in nùmeru tale de creare in Casteddu, in ue su catalanu at achidadu in manera intrea a su sardu, espressiones idiomàticas che a "Non scit su catalanu" ("No ischit su catalanu") pro indicare una persone chi no ischiat comente s'espressare in manera curreta.[121][Nota 10] S'abogadu Sigismondo Arquer, autore de sa Sardiniae brevis historia et descriptio (su paràgrafu relativu a sa limba de cust'òpera diat èssere istadu pagu prus o mancu pigadu fintzas dae Conrad Gessner in su suo "In subra de sas limbas diferentes in impreu in sas vàrias natziones de su globu"), cunsertat cun Giuanne Frantziscu Fara in su referire chi su catalanu e s'ispagnolu esserent faeddados in sas tzitades, mascamente dae sos burghesos minores e dae su cleru, e su sardu in su restu de su Regnu.[122][123] Sos Gesuitas, chi ant fundadu unos cantos collègios in Tàtari (1559), Casteddu (1564), Igrèsias (1578) e S'Alighera (1588), in s'incumintzu ant promòvidu una polìtica linguìstica de suportu a su sardu, ma a pustis l'ant mudada in manera lestra cara a s'ispagnolu. Ant contribuidu a sa difusione populare de su catalanu sas làudes religiosas in onore de Maria e de sos santos, sos goigs (dae ue benit su tèrmine gosos, in unas cantas biddas pronuntziadu gòcius).

S'influèntzia de su toscanu, intre su de XIV e su de XV sèculos, s'est manifestada in su Logudoro, siat in carchi documentu ufitziale, siat che a limba literària: s'internatzionalizatzione europea de su Rinaschimentu italianu, partinde dae su de XVI sèculos, diat àere, difatis, torradu a allùghere, in unos cantos autores plurilìngues, su riellu pro sa cultura italiana, manifestende·si mescamente in s'impreu agiuntivu de cussa limba, in manera parallela a su sardu e a cussas ibèricas. In sos matessi sèculos o in època pagu a pustis, fintzas pro more de sa difusione progressiva de su cursu in Gaddura e fintzas in zonas mannas de sa Sardigna nord-otzidentale, cosa de sa cale amus chistionadu in antis, su logudoresu setentrionale at assùmidu unas cantas caraterìsticas fonèticas (palatalizatzione e sonos fricativos-palatalizados) dèpidas a su cuntatu cun s'àrea linguìstica toscana (sic).[124]

In custu primu perìodu ibèricu tenimus una documentatzione iscrita de sa limba sarda tantu in literadura cantu in atos notariles, essende s'idioma prus difùndidu e chistionadu, chi però esplicat bene s'influèntzia ibèrica. In su de XV sèculos Antoni Cano (1400-1476) at iscritu Sa Vitta et sa Morte, et Passione de sanctu Gavinu, Prothu et Januariu (publ. 1557), una de sas òperas literàrias prus antigas in limba sarda, e fintzas una de sas chi sunt prus de annotu pro su chi pertocat a s'aspetu filològicu de cussos tempos.[125]

In su 1479 su regnu de Castìglia e su de Aragona si sunt aunidos. Custa unificatzione, de caràtere dinàsticu ebbia, no at tentu efetos de annotu pro su chi pertocat a sa linguìstica, a su nessi finas a s'incumintzu de su de XVII sèculos. Su castiglianu o ispagnolu, difatis, at tardadu meda a s'impònnere comente limba ufitziale de s'Ìsula e no est essidu mai a foras de sas làcanas de sa literadura e de s'istrutzione: finas a su 1600 sos editos ufitziales los publicaiant mescamente in catalanu, e petzi dae su 1602 a in antis ant incumentzadu a impreare fintzas su castiglianu, chi diat èssere divenidu una limba ufitziale de s'ìsula in su 1643.[126][2] Petzi tando sa Sardigna est intrada de su totu in s'òrbita linguìstica ispagnola. S'ispagnolu, o castiglianu, s'est afirmadu duncas a tardu, e est abarradu una limba elitària ligadas a sos campos de sa literadura e de s'imparu, a diferèntzia de su catalanu, chi at tentu una fortza de propagatzione manna bastante pro si nche intrare a intro de sa parte manna de sas cussòrgias de sa Sardigna tzentrale e meridionale e in unas cantas àreas de cussa setentrionale (ma de seguru no in su capìtulu de Tàtari, in ue sos atos ufitziales los ant iscritos in sardu logudoresu finas a su 1649[127], sos cuntratos de apaltu in castiglianu dae su 1610[128] e sos istatutos de unas cantas cunfrarias tataresos in italianu[129]), resistinde a forte meda in sos atos pùblicos e in sos libros de batiare. Nointames custu, sos istudiosos sardos de s'època connoschiant bene a beru s'ispagnolu, e diant àere iscritu tantu in ispagnolu cantu in sardu finas a su de XIX sèculos; Vissente Bacallar Sanna, pro esempru, est istadu unu de sos fundadores de sa Real Academia Española[130].

In su de XVI sèculos, su sardu at connotu una prima rinàschida literària. S'òpera Rimas Spirituales de su literadu Giròmine Araolla, tataresu chi at iscritu in sardu, castiglianu e italianu, si poniat su còmpitu de "magnificare et arrichire sa limba nostra sarda", a sa matessi manera de su chi sos poetas ispagnolos, frantzesos e italianos aiant fatu pro sa limba issoro,[131][Nota 11] sighende ischemas giai collaudados (es. a Deffense et illustration de la langue françoyse, il Dialogo delle lingue): gasi, pro sa prima borta, est istada posta sa chi mutint "chistione de sa limba sarda", a pustis aprofundida dae medas àteros autores.LSAraolla èestaistadu fintzas su primu autore sardu a ligare sa paràula "limba" cun "natzione", chene l'iscrìere in manera crara ma cunsiderende·lu comente òviu, bidende sa 2naturalesa" cun sa cale sos autores de natziones diferentes si dèdicant a una literadura natzionale issoro[132].

Antoni Lo Frasso, poeta naschidu in S'Alighera (tzitade chi ammentat cun afetu in versos medas[Nota 12]) e chi istaiat in Bartzellona, est istadu cun probabilidade su primu intelletuale de su cale tengiamus testimonia a assentare in sardu lìricas amorosas, fintzas si iscriende·nde de prus in unu castillianu prenu de catalanismos; si tratat mescamente de duos sonetos (Cando si det finire custu ardente fogu e Supremu gloriosu exelsadu) e de unu poema in otavas reales, chi faghent parte de s'òpera printzipale sua Los diez libros de fortuna de Amor (1573).[Nota 13]

Cantzu pigadu dae sa Vitta et sa Morte, et Passione de sanctu Gavinu, Prothu et Januariu (A. Cano, ~1400)[125]

Deu eternu, sempre omnipotente,

In s’aiudu meu ti piacat attender, Et dami gratia de poder acabare Su sanctu martiriu, in rima vulgare, 5. De sos sanctos martires tantu gloriosos Et cavaleris de Cristus victoriosos, Sanctu Gavinu, Prothu e Januariu, Contra su demoniu, nostru adversariu, Fortes defensores et bonos advocados, 10. Qui in su Paradisu sunt glorificados De sa corona de sanctu martiriu. Cussos sempre siant in nostru adiutoriu. Amen.

In su de XVII sèculos b'est istada una produtzione literària fintzas in italianu, pro cantu limitada. Si trataiat de unos cantos iscritores plurilìngues, che a Sarvatore Vitale, naschidu in Maracalagonis in su 1581, chi in paris a s'italianu at impreadu fintzas s'ispagnolu, su latinu e su sardu, Efìsiu Soto-Real (su nùmene beru suo fiat Giuseppe Siotto), Eusebio Soggia, Prospero Merlo e Carlo Buragna, chi fiat istadu pro tempus meda in su Regnu de Nàpoli[133]; in totu, ponende fatu a sas istimas de s'iscola de Bruno Anatra, belle s'87% de sos libros imprentados in Casteddu fiat in ispagnolu.[134]

Su sardu est abarradu su matessi che a s'ùnicu e ispontàneu còdighe de sa populatzione sarda, respetadu e fintzas imparadu dae sos conchistadores.[135] Sa situatzione sotziolinguìstica fiat caraterizada dae una cumpetèntzia, siat ativa siat passiva, in sas tzitades de sas duas limbas ibèricas e de su sardu in sas biddas, comente ant iscritu autores medas, che a s'ambasciadore e Visitador Martin Carillo (chi si pensat chi siet istadu s'autore de s'irònicu ditzu a pitzu de sa nobilia sarda de Casteddu: pocos, locos y mal unidos),[134] a s'anònimu de su Llibre dels feyts de armes de Catalunya (in ue b'at iscritu: "parlen sa llengua catalana molt polidament, axì com fos a Catalunya"), a Anselm Adorno (originaàiou de Gènova ma chi istaiat in Bruges) chi aiat notadu, in sos pellegrinàgios suos, comente nointames una presèntzia de annotu de furisteris sos nativos de s'Ìsula chistionarent sa limba issoro (linguam propriam sardiniscam loquentes)[136], e a su retore de su collègiu gesuita tataresu Baldassarre Pinyes chi in Roma iscriiat: "pro su chi pertocat sa limba sarda, iscat paternidade bostra chi issa no est faeddada in custa tzitade, ne in S'Alighera, ne in Casteddu: la faeddant solu in sas biddas". Sa presèntzia manna, in su cabu de subra, de feudatàrios valentzianos e aragonesos, in prus a sos sordados mertzenàrios cue stanziati de guàrdia, at fatu in manera chi sos dialetos logudoresos siant istados prus espostos a sas influèntzias castiglianas; annotamala, unos àteros vetores de intrada sunt istados, pro cantu pertocat sos prèstidos linguìsticos, sa poesia orale, sas òperas teatrales e sos gosos (paràula sarda adatada dae gozos). Sa poesia pobulare s'at arricada de unos àteros gèneres, che a sas anninnias, sos atitos, sas batorinas, sos berbos e paraulas e sos mutos e mutetos. B'at de ammentare su fatu chi medas testimonias iscritas de su sardu ant permanentadu fintzas in sos atos notariles, chi fintzas issos ant subidu castiglianismos e italianismos in su lèssicu e in sa forma, e in s'allestimentu de òperas religiosas cun punnas de catechesi, che a Sa Dottrina et Declarassione pius abundante e Sa Breve Suma de sa Doctrina in duas maneras.

Su sardu fiat fintzas una de sas pagu limbas chi si depiant connòschere pro pòdere èssere ufitziales de sos tercios ispagnolos. Podiant difatis fàghere carriera petzi sos chi faeddaiant sardu, ispagnolu, catalanu o portughesu.[137]

(ES)
« Los tercios españoles solo podían ser comandados por soldados que hablasen castellano, catalán, portugués o sardo. Cualquier otro tenía vedado su ascenso, por eso los italianos que chapurreaban español se hacían pasar por valencianos para intentar su promoción. »
(SC)
« Sos tercios ispagnolos podiant èssere cumandados petzi dae surdados chi chistionarent castillianu, catalanu, portoghesu o sardu. Chie si siat àteru non podiat fàghere carriera, e pro custa resone sos italianos chi chistionaiant male s'ispagnolu chircaiant de si fàghere colare che a valentzianos pro proare a si fàghere promòvere. »

In s'ìnteri su pàrracu orgolesu Ioan Mattheu Garipa, in s'òpera Legendariu de Santas Virgines, et Martires de Iesu Christu chi aiat adatadu, annanghende e mudende, però, medas cosas, dae unu testu in italianu (su Leggendario delle Sante Vergini e Martiri di Gesù Cristo), at postu in evidèntzia sa nobilia de su sardu cunfrontende·la a su latinu clàssicu[138] e atribuende·li in su Pròlogu, che a Araolla in antis de issu,[131] una valèntzia ètnico-natzionale de importu mannu:[139]

« Sendemi vennidu à manos in custa Corte Romana unu Libru in limba Italiana, nouamente istampadu, […] lu voltao in limba Sarda pro dare noticia de cuddas assos deuotos dessa patria mia disijosos de tales legendas. Las apo voltadas in sardu menjus qui non in atera limba pro amore de su vulgu […] qui non tenjan bisonju de interprete pro bi-las decrarare, & tambene pro esser sa limba sarda tantu bona, quanta participat de sa latina, qui nexuna de quantas limbas si plàtican est tantu parente assa latina formale quantu sa sarda. […] Pro su quale si sa limba Italiana si preciat tantu de bona, & tenet su primu logu inter totas sas limbas vulgares pro esser meda imitadore dessa Latina, non si diat preciare minus sa limba Sarda pusti non solu est parente dessa Latina, pero ancora sa majore parte est latina vera. […] Et quando cussu non esseret, est suficiente motiuu pro iscrier in Sardu, vider, qui totas sas nationes iscriven, & istampan libros in sas proprias limbas naturales in soro, preciandosi de tenner istoria, & materias morales iscritas in limba vulgare, pro qui totus si potan de cuddas aprofetare. Et pusti sa limba latina Sarda est clara & intelligibile (iscrita, & pronunciada comente conuenit) tantu & plus qui non quale si querjat dessas vulgares, pusti sos Italianos, & Ispagnolos, & totu cuddos qui tenen platica de latinu la intenden medianamente. »


A parre de su filòlogu Paolo Maninchedda custos autores, partende dae s'Araolla, «no iscrient de Sardigna o in sardu pro s'insertare in unu sistema isolanu, ma pro pònnere sa Sardigna e sa limba sua – e cun cussas, issos e totu – in unu sistema europeu. Fàghere artziare sa Sardigna a una dignidade culturale parìvile a sa de àteros paisos europeos significaiat fintzas promvere sos sardos, e mescamente sos sardos cultos, chi s'intendiant privos de raighinas e de apartenèntzia in su sistema culturale continentale»[140].

In sos primos annos de su Setighentos, in s'ìsula est arribbada s'Arcadia, e s'est bida una variedade manna de ghèneros poèticos, chi variaiant dae sa poesia èpica de Remundu Congiu a cussa satìrica de Gian Pietro Cubeddu e a cussa sacra de Giuanne Delogu Ibba.[141]

Perìodu sabàudu e italianu modìfica

« A sos tempos de sa pitzinnìa, in bidda, totus chistionaiamus in limba sarda. In domos nostras no si faeddaiat atera limba. E deo, in sa limba nadìa, comintzei a connoscher totu sas cosas de su mundu. A sos ses annos, intrei in prima elementare e su mastru de iscola proibeit, a mie e a sos fedales mios, de faeddare in s'unica limba chi connoschiamus: depiamus chistionare in limba italiana, «la lingua della Patria», nos nareit, seriu seriu, su mastru de iscola. Gai, totus sos pitzinnos de 'idda, intraian in iscola abbistos e allirgos e nde bessian tontos e cari-tristos. »
(Frantziscu Masala, Sa limba est s'istoria de su mundu, Condaghes, pp.4)

S'èsitu de sa gherra de sutzessione ispagnola at determinadu sa soberania austrìaca de s'ìsula, chi ant cunfirmadu a pustis sos tratados de Utrecht e Rastadt (1713-1714); chi però est durada bator annos ebbia ca, in su 1717, una flota ispagnola at torradu a ocupare a Casteddu e, in s'annu a pustis, pro mèdiu de unu tratadu ratificadu a pustis in s'Aia in su 1720, sa Sardigna l'ant assignada a Vitòriu Amedeu II de Savoja in càmbiu de sa Sitzìlia. S'ìsula est intrada, in custa manera, in s'òrbita italiana a pustis de cussa ibèrica. Custu tramudòngiu de autoridade, in su comintzu, pro sos sùdditos isulanos no at mudadu nudda in contu de limba e costùmenes: sos sardos ant sighidu a impreare su sardu e sas limbas ibèricas, e fintzas sos sìmbulos dinàsticos aragonesos e castillianos nche los ant remplasados cun sa rughe sabàuda petzi in su 1767.[142] Sa limba sarda, fintzas si impreada in cunditziones de diglossia, non l'aiant mai abbassada a su livellu sòtzio-linguìsticu de "dialetu", ca fiat semper reconnota in manera universale comente indipendente linguisticamente e chistionada dae totu sas classes sotziales[143]; s'ispagnolu fiat, imbetzes, su còdighe linguìsticu de prestìgiu connotu e impreadu dae sos istratos sotziales de a su nessi cultura mèdia, e est pro custa resone chi Joaquín Arce nde chistionat bidende sa situatzione comente unu paradossu istòricu: su castillianu fiat divènnidu limba comuna de sos isulanos in sos matessi annos in sos cales ant acabbadu in manera ufitziale de èssere ligados a s'Ispagna pro incumintzare a l'èssere a s'Itàlia[144][145]. Bida sa situatzione de cussos tempos sa classe dirigente piemontesa, in custu primu perìodu, s'est limitada a mantènnere sas istitutziones polìticu-sotziales locales, traballende però pro las isboidare de significadu[146].

Custa positzione, ligada a un'impostatzione pragmàtica, fiat dèpida a tres resones polìticas: in antis de totu sa netzessidade, in su primu tempus, de respetare a sa lìtera sos disponimentos de su Tratadu de Londra, firmadu su 2 de austu de su 1718, chi imponiat su respetu de sas leges fundamentales e de sos privilègios de su Regnu chi aiant apenas pigadu; in segundu logu, su bisòngiu de non nde pesare abbolotu in su fronte internu de s'ìsula, chi fiat galu filo-ispagnolu; in s'ùrtimu logu, sos regnantes sabàudos creiant galu de si pòdere liberare de sa Sardigna, e si torrare a pigare sa Sitzìlia[147]. Essende chi s'impositzione de una limba noa che a s'italianu in Sardigna diat àere commìtidu unu crìmine, andende contra a una de sas leges fundametales de su Regnu, Vitòriu Amedeu II aiat naradu in su 1721 chi custa operatzione tocaiat a la fàghere "insensibilmente", est a nàrrere in manera relativamente furtiva[148]. Custa prudèntzia s'agatat galu in su mese de làmpadas de su 1726 e de ghennàrgiu de su 1728, cando su re at espressadu s'intentu non giai de abolire su sardu e s'ispagnolu, ma petzi de difùndere in manera prus funguda su connoschimentu de s'italianu.[149] Su perdimentu de su dominadore nou in su comintzu, cara a s'alteridade culturale chi reconnoschiant a su possedimentu isolanu[150] si bidet dae un'istùdiu apòsitu, commissionadu e publicadu dae issos in su 1726 e fatu dae su gesuita barolese Antonio Falletti, de su nùmene Memoria dei mezzi che si propongono per introdurre l'uso della lingua italiana in questo Regno ("Memòria de sas ainas chi si proponent pro introduire s'impreu de sa limba italiana in custu Regnu") in ue si racumandaiat a s'amministratzione sabàuda de aplicare su mètodu de aprendimentu ignotam linguam pro notam expōnĕre ("presentare una limba disconnota [s'italianu] pro mèdiu de una connota [s'ispagnolu]").[151] In su matessi annu Vitòriu Amedeu II aiat manifestadu sa boluntade de non bajulare prus chi sos sardos non connoscherent s'italianu, ca custu fiat creende probemas a sos funtzionàrios arribados in Sardigna dae foras. Sas limitatziones a sos cojuios intre fèminas sardas e ufitziales piemontesos, finas a cussu momentu vietados pro lege, diant èssere istadas bogadas e custos imbetzesincuragiados pro ispartzinare sa limba italiana in s'Ìsula.[152].

Sa relatzione intre sa limba nativa e sa noa, insertende·si in intro de unu cuntestu sinnadu, istoricamente, dae unu sentidu forte de alteridade linguìstica[153], s'est posta giai dae su comintzu in su tèrmine de unu raportu (fintzas si no eguale) intre limbas distintas a forte, masaprestu chi intre una limba e unu dialetu suo comente imbetzes fiat acontèssidu, a pustis, in sas àteras regiones italianas; sos ispagnolos matessi, chi fiant sa classe dirigente aragonesa e castigliana, soliant a castiare su sardu che a una limba distinta siat respetu a sas pròpias siat a s'italianu.[154][155] Sa pertzetzione de s'alteridade de su sardu fiat, però, intesa de su totu fintzas dae sos italianos chi andaiant a s'Ìsula e iscriiant de s'sperièntzia issoro cun sos nativos[156][157][158].

Nointames su toscanu pro medas esseret "istràngiu" e "furisteri" de su totu[159][160], cussu idioma aiat acumpridu finas a tando unu rolu suo in sa Sardigna setentrionale, in ue bi fiat istadu, in sas faeddadas e in sa traditzione iscrita, unu protzessu de toscanizatzione incumentzadu in su de XII sèculos e consolidadu a pustis[161]; pro s'ateru, in sas zonas sardòfonas chi currispondent a s'àrea tzentru-setentrionale e meridionale de s'ìsula, s'italianu fiat belle disconnotu a belle totu sa populatzione, dota e nono.

Sa polìtica de su guvernu sabàudu in Sardigna, tando dirìgida dae su ministru Bogino, de alienare s'ìsula dae s'isfera culturale e polìtica ispagnola in manera de l'alliniare a su Piemonte,[162][163] at tentu però che a efetu s'introdutzione direta de s'italianu pro lege in su 1760[164][165][166][167] sighende a sa lìtera su chi giai fiat in sa terramanna e mescamente in su Piemonte,[168] in ue s'impreu de s'italianu fiat consolidadu ufitzialmente dae sèculos, e afortiadu galu de prus dae s'editu de Rivoli.[169][Nota 14] In su 1764, s'imponimentu de sa limba italiana l'ant a sa fine estèndidu a totu sos setores pùblicos; custu protzediat a mantu tenta cun sa riorganizadura de sas Universidades de Casteddu e Tàtari, chi ant bidu sa lòmpida de personale continentale, e cussa de s'imparu inferiore, in su cale s'istabiliat s'acudida de insegnantes acudidos dae su Piemonte pro suprire a su fatu chi in Sardigna, de insegnantes sardos italòfonos no bi nde fiant.[170][171][172] Custa manovra naschiat mescamente dae unu progetu de acapiare sa cultura sarda a cussa continentale[173] e de afortiare su domìniu savojardu in sa classe culta isulana, ligada a a sa penìsula ibèrica, pro mèdiu de una bogadura linguìstico-culturale e de neutralizadura de sos elementos pròpios de su domìniu antepostu; fintzas gasi, s'ispagnolu at sighidu s'impreare meda, in sos registros parrochiales e atos ufitziales, finas a su 1828,[174] e s'efetu prus immediatu est istadu duncas s'emarginatzione sotziale de su sardu, sigomente pro sa prima borta fintzas sos tzetos ricos de sa Sardigna rurale (sos printzipales) ant incumintzadu a cunsiderare sa sardofonia che a un'isvantàgiu. Su sistema amministrativu e penale de erèntzia frantzesa introduidu dae su guvernu sabàudu, bonu a s'isparghinare in cada bidditzolu de sa Sardigna, at rapresentadu pro sos sardos su canale printzipale de cuntatu diretu cun sa limba egemone noa;[175] pro sas classes prus artas, sa sopressione de s'òrdine de sos Gesuitas in su 1774 e su càmbiu issoro cun sos filo-italianos Scolòpios[176], e fintzas sas òperas de mollu illuminìsticu, imprentadas in Itàlia in italianu, ant tentu unu ruolu de annotu in s'italianizatzione primària issoro. In su matessi perìodu de tempus, medas cartògrafos piemontesos ant italianizadu sos topònimos de s'ìsula: fintzas si unos cantos sunt abarrados chene tocados, parte manna si at dèpidu adatare a sa pronùntzia italiana, o a si cambiare cun designatziones in italianu, chi abarrat galu oe, fatu-fatu artifitziale e cun un'interpretatzione totu isballiada de cussu chi boliat nàrrere in s'idioma locale.[171]

In su finire de su Setighentos, a pustis de sa rivolutzione frantzesa, s'est formadu unu grupu de burghesos minores, mutidu Partidu Patriòticu, chi pensaiat a s'idea de fraigare una Repùblica Sarda luida dae su presòrgiu feudale e in suta de s'amparu frantzesu; ant duncas difùndidu in s'ìsula medas pamphlet chi fiant imprentados mescamente in Còrsica e iscritos in limba sarda, e in ue si naraiat, ispirende·si a sos Lumes chi sos pìscamos sardos naraiant "giacobino-massònicos", chi su pòpulu si nde depiat pesare contra su domìniu piemontesu e sa tirannia baronale in su sartu. Su produtu literàriu prus famadu de custu perìodu de tensiones, tzocadas su 28 de abrile de su 1794, est istadu su poema antifeudale de Su patriotu sardu a sos feudàtarios, che a testamentu morale e tzivile nutridu de sos ideales democràticos frantzesos e sinnadu dae unu sentimentu patriòticu rinnovadu.[177][178]

Su primu istùdiu sistemàticu in subra de sa limba sarda l'at redatadu, in su 1782, su filòlogu Matzeu Madau, cun su tìtulu de Il ripulimento della lingua sarda lavorato sopra la sua antologia colle due matrici lingue, la greca e la latina.[179] Lamentende in sa premissa su declinu generale de su sardu ("Sa limba de sa sarda natzione nostra, veneràbile pro s'antighidade sua, pregevole pro s'òtimu fundu de so dialetos suos, netzessària a sa sotziedade privada e pùblica de so compatriotas nostros, abarrat in ismèntigu mannu finas a oe, de issos matessi abbandonada che a egada e dae sos istràngios ignorada che a inùtile"), s'intentu patriòticu chi animaiat Madau fiat cussu de arribbare a su reconnoschimentu de su sardu comente limba natzionale de s'ìsula;[180][181][182][183] però, su clima de repressione de su guvernu sabàudu in subra de sa cultura sarda diat àere induidu su Madau a cuare sos proponimentos suos cun intentos literàrios, sena mai los traduire in realidade.[184]

Su primu volùmene de dialetologia comparata l'at realizadu, in su 1786, su gesuita catalanu Andres Febres, connotu in Itàlia cun su nomìngiu de Bonifacio d'Olmi, chi fiat torradu dae Lima in ue aiat publicadu unu libru de grammàtica mapuche in su 1764.[185] Aende·si tramudadu a Casteddu, s'est apassionadu a su sardu e at fatu unu traballu de chirca in subra tres dialetos dillindados; punna de s'òpera, intitulada Prima grammatica de' tre dialetti sardi, fiat sa de «dare sas règulas de sa limba sarda» e imputzare sos sardos a «cultivare e avantagiare s'idioma issoro de sa pàtria, cun s'italianu paris».[186] Su guvernu de Torinu, esaminada s'òpera, non nde at permìtidu sa publicatzione: Vitòriu Amedeu III at cunsideradu un'afrontu su fatu chi su libru cuntenneret una dèdica bilìngue fata a isse in italianu e sardu, un'errore chi sos sutzessores suos, fintzas si richiamende·si a sa "pàtria sarda", diant àere a pustis evitadu, impreende s'italianu ebbia. [184]

In su clima de restauratzione monàrchica sighidu a sa fallida rivolutzione angiojana, unos àteros intelletuales sardos, totu cantos caraterizados tantu dae un'atitùdine de devotzione cara a s'ìsula issoro cantu de fidelidade cumprovada cara a sos Savoja, ant postu difatis, in manera galu prus crara, sa "chistione de sa limba sarda", impreende però generalmente s'italianu che a limba veiculare de sos testos. In su de deghennoe sèculos, mascamente, a intro de s'intellettualidade sarda s'est registrada una fratura intre s'aderèntzia a unu sentidu natzionale sardu e sa proa de lealidade cara a sa apartenèntzia italiana noa[187] chi sa classe dirigente at isseberadu, a sa fine, comente reatzione a su perìgulu rapresentadu dae sas fortzas sotziales rivolutzionàrias[188].

Pagu a pustis de de s'abbolotu antipiemontesu, in su 1811, b'est sa publicatzione de su satzerdote Vissente Remundu Porru, referida però a sos dialetos meridionales ebbia (e pro custa resone su tìtulu fiat Saggio di grammatica del dialetto sardo meridionale) e, pro prudèntzia cara a sos regnantes, espressada petzi in funtzione de s'imparu de s'italianu, in tames chi de tutela de su sardu.[189] De annotu est su traballu de su canònicu, professore e senadore Giuanne Ispanu, s'Ortographia sarda nationale de su 1840;[190] fintzas si, ufitzialmente, sighiat s'esèmpiu de su Porru,[Nota 15] a su cale si rinviaiat, issu at artziadu unu dialetu de su sardu de base logudoresa a koinè illustre ca fiat prus a probe a su latinu, in manera anàloga a su dialetu fiorentinu chi si fiat impostu culturalmente, in Itàlia, che a "limba illustre".[191][192]

A parre de su giurista Carlo Baudi de Vesme, sa proscritzione e s'irraighinamentu de sa limba sarda dae cada profilu privadu e sotziale de s'ìsula diat èssere istadu auspicàbile e netzessàriu, che òpera de "intzivilimentu" de s'ìsula, in manera de l'integrare in s'òrbita italiana de su Regnu.[193] S'imparu primàriu, ofertu in italianu ebbia, at contribuidu duncas a una difusione, fintzas si lenta, de cussa limba intre sos nativos, inneschende pro sa prima borta unu protzessu de erosione e estintzione linguìstica; su sardu l'ant difatis presentadu, in su sistema educativu, che a sa limba de sos miserabiles e de su fàmene, che a responsàbile de s'isulamentu e de sa misèria seculare de s'ìsula; s'italianu fiat, imbetzes, totu pintadu che a s'agente de pro s'emantzipare, unu mèdiu pro s'integrare in totu cun sa Terramanna. In su 1827 ant, in fines, abrogadu pro semper sa Carta de Logu, s'istòricu corpus giurìdicu chi fiat traditzionalmente connotu comente sa «consuetud de sa nació sardesca», pro la remplasare cun sas Leggi civili e criminali del Regno di Sardegna ("Leges tziviles e criminales de su Regnu de Sardigna"), publicadas in italianu pro òrdine de su re Càralu Felitze.[194][195]

 
Campusantu istòricu de Piaghe, in ue si mantenent 39 rètulos iscritos in sardu e 3 in italianu[196]. In sas loas chi si podent bìdere inoghe, chi sunt de sa de duas metade de s'Otighentos, si podet bìdere su protzessu de deriva linguìstica; a manca b'est sa presèntzia de una làpide in limba sarda cun riferimentos a nùmenes istòricos sardos chi mancant de su totu, imbetzes, in cussas prus a dereta, iscritas in italianu.

Sa fusione perfeta de su 1847 cun sa terraferma sabàuda, naschida in s'ispera de unu «trapiantamentu in Sardigna, chene riservas e impèdicos, de sa tziviltade e cultura continentale»,[197] diat àere determinadu sa pèrdida de s'autonomia polìtica sarda chi galu abarraiat[194][198], e unu declassamentu de su sardu cunfronta a s'italianu, marchende su momentu istòricu in ue, in manera cunventzionale, «sa ‘limba de sa sarda natzione’ at pèrdidu su balore de trastu de identificatzione ètnica de unu pòpulu e de sa cultura sua, de codificare e avalorare, pro divenire unu de sos medas dialetos regionales subordinados a sa limba natzionale».[199]

Nointames custa polìtica de assimilatzione, s'innu de su Regnu de Sardigna sabàudu e de su Regnu de Itàlia (assentadu dae Vitòriu Angius e musicadu dae Giovanni Gonella in su 1843) diat abarrare S'hymnu sardu nationale finas a cando, in su 1861, non l'ant remplasadu issu puru cun sa Martza Reale[200]. Su canònicu Salvatore Carboni at publicadu in Bologna, in su 1881, un' òpera polèmica intitulada Sos discursos sacros in limba sarda, in su ue issu si lamentaiat chi sa Sardigna "hoe provinzia italiana non podet tenner sas lezzes e sos attos pubblicos in sa propia limba" e, iscriende chi "sa limba sarda, totu chi non uffiziale, durat in su Populu Sardu cantu durat sa Sardigna", si domandaiat in fines "proite mai nos hamus a dispreziare cun d'unu totale abbandonu sa limba sarda, antiga et nobile cantu s'italiana, sa franzesa et s'ispagnola?".[201][202]

Su regìmene fascista at chircadu de sighire galu de prus custa polìtica de assimilatzione e nche at intradu, infines, sa Sardigna in su sistema culturale italianu pro mèdiu de su traballu de su sistema educativu e de cussu mono-partìticu,[203] in una sèrie semper prus manna de multas e proibitziones chi ant batidu a unu decadessimentu sotziolinguìsticu de su sardu galu prus mannu.[204] Intre sas medas espressiones culturales sutapostas a tzensura, su regìmene est arribadu fintzas a bandire, dae su 1932 a su 1937 (1945 in unos cantos casos[205]), su sardu dae sa crèsia e dae sas manifestatziones de su folklore isolanu,[206] che a sas garas poèticas tentas in cussa limba;[207][208][209][210][211] paradigmàticas sunt sas dibatas intre su poeta sardu Antioco Casula (connotu cun su nùmene de Montanaru) e Gino Anchisi, chi tando fiat giornalista de s'Unione Sarda. Isse, chi fiat resèssidu a fàghere bandire su sardu dae sos giornales isolanos, at afirmadu chi «morta o moribunda sa regione, mortu o moribundu su dialetu (sic)».[Nota 16][212] Un'àteru casu est su de un'àteru poeta, Salvatore Poddighe, chi s'est ochidu pro manu sua pro neghe de una depressione nàschida a pustis de su secuestru de su traballu mannu suo, "Sa Mundana Cummedia"[213]. Est dae Montanaru chi, pro sa primu borta in su de XX sèculos, sa chistione de sa limba l'ant posta comente una pràtica de resistèntzia culturale endògena[214], cun unu repertòriu linguìsticu chi in sas iscolas diat èssere istadu netzessàriu pro conchistare una dignidade intesa comente pèrdida[215].

S'edade cuntemporànea modìfica

Sa cunsièntzia de s'erosione linguìstica est intrada meda prus a tardu, in s'agenda polìtica, cunforma a su chi est acontèssidu in unas cantas àteras periferias europeas in ue bivent ateras minorias etno-linguìsticas[216]: a s'imbesse, cussu perìodu est totu sinnadu dae su fatu chi sa classe mèdia italianizada su sardu non lu boliat,[204] sicomente sa limba e sa cultura sarda si trataiant che a sìmbulu de rustighesa e de su fatu ca sa regione fiat meda in segus.[198] Una parte manna de sa classe dirigente e intelletuale sarda, sensìbile meda a s'arresonu isvilupadu peri cussas continentales, fiat cumbinta difatis chi s'ìsula podiat sighire a in antis sceti boghende su cuntestu sotzio-culturale "traditzionale", cando non interrende·lu de su totu (cit. Manlio Brigaglia)[217][218]. Sos sardos los ant duncas impuntzados a abbandonare totu su chi pensaiant chi tenneret su timbru de un'identidade minispretziada.[219]

S'est osservadu, a livellu istitutzionale, unu cuntrastu forte contra a sa limba sarda e, in su tzircùitu intelletuale italianu, idea a pustis interiorizada in s'immaginàriu comunu italianu, custa fiat (su prus de sas bortas pro neghe de resones ideològicas o che a resìduu, adotadu pro inèrtzia, de ideas e propaganda betzas[Nota 17] nàschidas dae sas primas) cunsiderada fatu-fatu che a una variante degenerada de s'italianu[220], andende contra a su parre de sos istudiosos e fintzas de unos cantos natzionalistas italianos, che a Carlo Salvioni[221][Nota 18], e subende totu sas discriminatziones e sos pregiudìtzios ligados a custu assòtziu, mescamente su de èssere cunsiderada una forma bassa de espressione[222][223][224] e èssere ligada a unu "traditzionalismu" de carchi genia[225][226].

Cando sa Carta pro s'autonomia si fiat iscriende in su 1948, su legisladore at isseberadu de no incluire, che a fundamentu de sa "ispetzializade" sarda, riferimentu perunu a s'identidade geogràfica e culturale,[227][228][229][230] ca tando si timiant ca de custa manera podiant pònnere fogu pro pretesas autonomistas prus radicales si non fintzas de òrdine indipendentista, e limitende·si masaprestu a su reconnoschimentu de unas cantas preguntas, de genia sotzioeconòmica tìpica, a su continente[231][232]; est dae in cue chi naschet s'idea de nche fàghere arribbare a Sardigna s'industria pesante, sas installatziones militares, e unu "pranu de rinàschida" aprontadu dae Roma[233][234]. Unu raportu de sa cummissione parlamentare de inchiesta pro su banditismu aiat iscritu de si pònnere in guàrdia dae «tendèntzias isulatzionistas dannosas in manera particulare pro s'isvilupu de sa sotziedade sarda, chei dae pagu si sunt manifestadas cun sa proposta de cunsiderare su sardu che a una limba de una minoria ètnica»[235].

S'istatutu, iscritu in custa manera dae su legisladore, agataiat sa resone giustificativa in sa "arrestradesa" econòmica de sa regione, chi a parre suo faghiat auspicare su chi est istadu mutidu su "pranu de rinàschida" industriale in tempos curtzos pro s'ìsula: a diferèntzia de àteros istatutos ispetziales, su sardu non faghet riferimentu a sa chi a beru est sa comunidade destinatària in sos àmbitos sotziales e culturales suos, chi imbetzes beniant postos a intro de una colletividade ebbia, s'italiana[236][Nota 19]. Indedda meda dae s'afirmatzione de un'autonomia sarda fundada in subra de su reconnoschimentu de un'identidade culturale ispetzìfica e funduda, comente est acontèssidu in sa Badde de Aosta o in su Tirolu de su Sud, ssu resurtu est istadu «un'autonomismu economitzìsticu in manera crara, ca non at bòlidu o no faghiat a si pigare un'autonomia forte, cun raighinas in sa cultura, un'ispetzialidade sarda chi non fiat sceti arresonende in tèrmines de arretradesa e poberesa econòmica» (cit. Mariarosa Cardia).[237]

In su mentras, àteras polìticas de genia assimiladora fiant aplicadas fintzas in su segundu pustisgherra[2], totu sighende a italianizatzare logos istòricos e ogetos de sa bida cuotidiana, e torrende a un'imparu obrigatòriu chi at imparadu sa limba italiana ma no ammitiat su sardu; antzis, l'iscoragiat in manera ativa pro mèdiu de proibitziones e bardiamentu difùndidu de chie lu promoveret[238]: sos mastros teniant in minisprètziu sa limba, pensende·la unu dialetu ruzu e contribuende a un'abbassamentu galu prus mannu de su prestìgiu suo in sa comunidade sardòfona. A parre de unos cantos istudiosos sos mètodos impreados pro promòvere s'impreu de s'italianu, creados cun sa punna de tènnere un'italofonia esclusiva e sutrativa[239], diant àere influidu in manera negativa in sas prestatziones iscolàsticas de sos istudiantes sardos[240][241][242]. Fenòmenos chi s'agatant prus de sa mèdia in Sardigna, che a sos tassos de abbandonu iscoltàsticu e de sas repitèntzias, anàlogos a cussos de àtaeras minorias linguìsticas[240], Diant àere postu in discussione petzi in sos annos Novanta s'eficàtzia bera de un'istrutzione a una limba ebbia, cun propostas noas ligadas a una metodologia cumparativa[243].

Sas normas istatutàrias, delineadas in cussa manera, si sunt riveladas, in su cumplessu, unu traste inadeguadu pro rispòndere a sos problemas de s'ìsula;[198][244] intre sos annos chimbanta e sessanta, annotamala, est incumentzadu su protzessu beru de càmbiu radicale e definitivu de sa limba sarda cun cussa italiana, pro neghe de sa difusione, siat in su territòriu isolanu siat in su restu de su territòriu italianu, de sos mèdios de comunicatzione de massa chi trasmitiant in sa s'idioma italianu ebbia.[245] Mescamente sa televisione at difùndidu s'impreu de s'italianu e nd'at fatzilitadu sa cumprensione e s'impreu fintzas intre sas persones chi, finas a cussu momentu, s'espressaiant in sardu ebbia.

Partinde dae sa fine de sos annos sessanta,[198][244][246] in cointzidèntzia cun sa rinàschida de unu sardismu declinadu in suta de su sinnu de unu "revivalismu linguìsticu e culturale",[247] ant cumintzadu a èssere aviadas medas campagnas pro otènnere unu bilinguismu paritàriu a beru che a elementu de salvaguàrdia de s'identidade isolana: fintzas si giai in su 1955 aiant istabilidu chimbe càtedras de linguìstica sarda[248], una prima recherta l'at fata una delìbera adotada a s'unanimidade dae s'Universidade de Casteddu in su 1971, in ue si pediat a s'autoridade polìtica regionale e natzionale su reconnoschimentu de sos sardos che a minoria etnolinguìstica e de su sardu che a idioma coufitziale de s'ìsula[249][250][Nota 20]. Unu primu abbotzu de lege pro su bilinguismu l'at redatada su Partidu Sardu de Atzione in su 1975[251]. Est famadu su richiamu patriòticu espressadu unos cantos mese in antis de mòrrere, in su 1977, dae su poeta Remundu Piras, chi in Non sias isciau[Nota 21] invitaiat a su recùperu de sa limba pro s'opònnere a sa dessardizatzione de sas generatziones de su tempus benidore.[205] In su 1978, una lege de initziativa populare pro su bilinguismu at collidu mìgias de firmas, ma no est istada mai aprovada ca at addobiadu sa contrariedade de sa manca e mescamente de su Partidu Comunista Italianu[252], chi a pustis de duos annos at propònnidu unu progetu de lege suo "pro sa tutela de sa limba e de sa cultura de su pòpulu sardu"[253]. In sos annos '80, a s'atentu de su Cussìgiu regionale sunt istados presentados tres progetos de lege chi aiant unu cuntenutu pretzisu a sa delìbera adotada dae s'Universidade de Casteddu[254].

In sos annos Setanta, s'est registradu unu protzessu mannu de remplasamentu linguìsticu cara a s'italianu non in su Campidanu ebbia, ma fintzas in àreas geogràficas chi unu tempus beniant cunsideradas cunservadoras pro su chi pertocat a sa linguìstica, che a Macumere in sa provìntzia de Nùgoro (1979); a sa ridefinitzione de s'istrutura econòmicu-sotziale galu in atu est currispòndida, difatis, una mudadura prus manna de su repertòriu linguìsticu, chi at determinadu issu matessi un'islitamentu de sos balores in subra de sos cales si basaiant s'identidade ètnica e culturale de sas comunidades sardas.[255][Nota 22][256][Nota 23]. Custa chistione est istada ogetu de anàlisis sotziològicas in sas mudadas acontèssidas in s'identidade de sa comunidade sarda, cun sas atitudines suas contra a sa sardofonia influentzadas dae unu stigma de una "primitividade" e "arretradesas" farsas ma propagandadas a longu dae sas istitutziones, de òrdine polìticu e sotziale, favorèvoles a s'italianidade linguìstica.[257] Su sardu diat àere subidu un'arretramentu chene pàsida cara a s'italianu, pro neghe de unu "cumplessu de sa minoria" chi at ispintu sa comunidade sarda a un'atitùdine de minisprètziu pro sa limba issoro.[258]In sos annos annos a pustis, però, b'est istadu unu càmbiu de cumportamentu: sa limba no est istada petzi reconnota comente unu marcadore ètnicu/identitàriu positivu[259], ma est istada fintzas su canale pro mèdiu de su cale at agatadu espressione sa discuntentesa sotziale causada dae sas atziones de su guvernu tzentrales, cunsideradas no in gradu de providire a su satisfamentu de sos bisòngios sotziales e econòmicos de s'Ìsula[260]. A su matessi tempus, però, s'est bidu comente cussu sentidu positivu pro a sa limba fiat in cuntrastu cun s'impreu efetivu suo, chi sighiat a calare meda[261].

In su ghennàrgiu de su 1981 su giornale "Nazione Sarda" at fatu unu colpu giornalisticu iscoberende chi, in su 1976, su Ministèriu de s'Istrutzione italianu aiat publicadu una nota pedende informatziones in subra de sos insegnantes chi impreaiant sa limba sarda in s'iscola, e chi su proveditoradu de Tàtari aiat publicadu una tzirculare a ogetu “Iscolas de Sardigna – Introdutzione de sa limba sarda” inue pediat a sos prèsides e a sos diretores didàticos de s'astènnere dae initziativas de cussa genia e de informare su proveditoradu de cale si siat atividade ligada a s'introdutzione de sa limba sarda in cussas iscolas e istitutos.[262][263][264]

In su 1981 su Cussìgiu Regionale at dibatidu e votadu a favore de s'introdutzione de su bilinguismu pro sa primu borta[265][266]. In risposta a sas pressiones fatas dae una risolutzione de su Cussìgiu de Europa in subra de sa tutela de sas minorias natzionales, in su 1982 su guvernu italianu at creadu una commissione pro indagare mègius sa chistione[267]; s'annu a pustis est istadu presentadu unu disinnu de lege a su Parlamentu italianu, ma chene resessida. Una de sas primas leges aprovadas definitivamentedae su legislatore regionale, sa "Lege Cuàdru pro sa Tutela e Valorizatzione de sa Limba e de sa Cultura de sa Sardigna" de su 3 de austu de su 1993, est istada botzada dae sa Corte Costitutzionale a pustis de unu ricursu de su guvernu tzentrale, chi la cunsideraiat "esorbitante pro aspetos plùrimos dae sa cumpetèntzia integrativa e atuativa possedida dae sa Regione in matèria de imparu".[268][269] Comente s'ischit, sos sardos ant dèpidu isetare àteros bator annos pro chi sa normativa regionale no esseret sutaposta a giudìtziu de costitutzionalidade, e àteros duos pro chi su sardu poderet agatare reconnoschimentu in Itàlia in manera contemporànea a àteras ùndighi minorias etnolinguìsticas. Difatis sa lege n.482/1999 in subra de sas minorias linguìsticas istòricas l'ant aprovada petzi a pustis de sa ratìfica italiana de sa Cunventzione-cuadru pro s'amparu de sas minorias natzionales de su Cussìgiu de Europa in su 1998[270].

Una chirca promòvida dae MAKNO in su 1984 at riveladu chi sos 3/4 de sos sardos fiant a favore meda de s'imparu bilìngue in sas iscolas (su 22% de su campione cheriat un'introduimentu obrigatòriu e su 54,7% unu facoltativu) cantu de unu status de bilinguismu ufitziale che a sa Badde de Aosta e su Südtirol (62,7% de su campione a favore, 25,9% contràriu e 11,4% dudosu).[271] Custos datos sunt istados in parte corroborados dae un'àtera iscumbata demoscòpica acumprida in su 2008, in ue su 57,3% ammustraiat un'atitudine favorèvole cara a sa presèntzia de su sardu in oràriu iscolàsticu in paris a s'italianu.[272]

 
Crèsia de su Pater Noster, Gerusalemme. Iscritzione de su Babbu Nostru in sardu

Unas cantas personalidades pensant chi su protzessu de assimilatzione diat pòdere batire a sa morte de su cuntzetu de natzione sarda e de populu sardu[273][274][275] in manera diferente dae su chi est acontèssidu, pro esempru, in Irlanda (ìsula anglitzizada meda). Nointames resurtent ligados a sa limba e cultura sarda sentidos identitàrios profundos[276][277], su chi si bidet pro mèdiu de anàlisis paret chi siat una lenta ma costante regressione in sa cumpetèntzia siat ativa siat passiva de cussa limba, pro resones de natura printzipalmente polìtica e sotzioeconòmica (s'impreu de s'italianu presentadu che a una crae de avantzamentu e promotzione sotziale[278], su stigma assotziadu a s'impreu de su sardu, su s'ispopulamentu progressivu de sas zonas internas cun sos sardos chi si tramudant a sas costas, s'aflussu de gente dae sa penìsula e sos problemas potentziales de comprensibilidade intre sas limbas chistionadas[Nota 24], etc.): su nùmeru de pipios chi diat impreare in manera ativa su sardu crollat a unu datu inferiore a su 13%, cuntzentradu in sas zonas internas[279] che a sa Costera, sa Barbàgia arta e sas Baronias[280][281][282]. Pighende in esàmene sa situatzione de unos cantas biddas logudoresas (che a Laerru, Tzaramonte e Piaghe) in ue su tassu de sardofonia de sos pipios est a curtzu a su 0%, b'at chi chistionat de unu suitzìdiu linguìsticu beru chi bi diat èssere in pagas deghinas de annos.[283]

In cada manera, sas anàlisis sotziolinguìsticas giai mentovadas narant chi custu protzessu non resurtat su matessi in totue pro nudda, ca si bidet in manera meda prus crara in sas tzitades chi no in sas biddas.[284][285] A sa die de oe, su sardu est una limba chi s'agatat in una cunditzione instàbile[276] de diglossia (chi est arribbada a divènnere dilalia) e commutatzione de còdighe, e chi no intrat (o non bi tenet difusione manna) in s'amministratzione, in su cummèrtziu, in sa crèsia,[286][283] in s'iscola, in sas universidades locales de Tàtari[287][288] e de Casteddu e in sos mass mèdia.[289][290][291][292] Sighende s'iscala de balia linguìstica proposta de unu pannellu apòsitu de s'UNESCO in su 2003[293], su sardu diat flutuare intre una cunditzione de "in perìgulu de estintzione de seguru" (definitely endangered: sos pipios no imparant prus sa limba), chi l'ant atribuidu fintzas in su Libru Ruju, e una de "perìgulu sèriu de estintzione" (severely endangered: sa limba est mascamente impreada dae sa generatzione de sos mannois in susu); sighende su critèriu EGIDS (Expanded Graded Intergenerational Disruption Scale) propostu dae Lewis e Simons, su sardu diat èssere a làcana intre su livellu 7 (Instàbile: sa limba no est prus trasmìtida a sa generatzione imbeniente[294]) e su livellu 8 (Moribunda: sos ùnicos faeddadores ativos de sa limba apartenent a sa generatzione de sos mannois[293]), chi currispondent de pare a pare a sos duos grados de s'iscala UNESCO giai mentovados. Pro sos datos publicados dae s'ISTAT in su 2017[295], su 52,1% de sa populatzione sarda impreat s'italianu ebbia cun sas famìlias issoro, mentras su 31,5% pràticat intrèveru linguìsticu e petzi su 15,6% narat de impreare su sardu o àteras limbas no italianas; a foras de s'ambiente privadu e de sos amigos, sas pertzentuales decretant torra sa predominàntzia esclusiva de s'italianu (87,2%) contra a su sardu e a sas àteras limbas, totu firmas a su 2,8%.

Sos annos '90 ant connotu unu rinnovamentu de sas formas espressivas in su panorama musicale sardu: medas artistas, ispatziende dae sos gèneres prus traditzionales che a su càntigu (cantu a tenore, cantu a chiterra, gosos, etc.) e a su teatru (Mario Deiana) a cussos prus modernos che a su rock (Kenze Neke, Askra e KNA, Tzoku, Tazenda, etc.) e fintzas rap e hip hop (Dr. Drer & CRC posse, Quilo, Sa Razza, Malam, Su Akru, Menhir, Stranos Elementos, Randagiu Sardu, Futta, etc.) impreant difatis sa limba pro promòvere s'ìsula e reconnòschere sos problemas betzos e sos disafios noos suos.[296][297][298][299] Bi sunt fintzas unos cantos films (che a Su Re, in parte Bellas mariposas, Treulababbu, Sonetàula, etc.) realizados in sardu cun sos sutatìtulos in italianu[300], e unos àteros (che a Metropolis) cun sos sutatìtulos in sardu.[301]

Partinde dae sas sessiones de esàmene tentas in su 2013, ant ispantadu gente meda, bidu chi non b'at galu un'istituzionalizatzione de facto de sa limba, sos tentativos de unos cantos dischentes de presentare s'esàmene o parte de cussu in limba sarda.[302][303][304][305][306][307][308][309][310][311][312] Sunt annotamala semper prus fitianos fintzas sos decraros de matrimòniu in custa limba pedidos dae sos còjubes.[313][314][315][316][317]

At creadu interessu meda s'initziativa virtuale de unos cantos sardos in Google Maps, in risposta a un'ordinàntzia de su Ministeru de sas Infrastruturas chi ordinaiat a totu sos sìndigos de sa regione de eliminare sos cartellos in sardu piatzados a s'intrada de sos tzentros abitados: totu sos comunos aiant difatis torradu a impreare su nùmene originàriu issoro pro belle unu mese, finas a cando s'iscuadra de Google no at isseberadu de torrare a pònnere sa toponomàstica in italianu ebbia.[318][319][320]

De annotu est s'impreu, fatu dae unas cantas sotziedades isportivas che a sa Dinamo Basket Tàtari[321] e a su Casteddu Fùbalu, de sa limba in sas campagnas promotzionales suas.[322][323] A pustis a una campagna de adesiones,[324] su sardu est istadu incluidu intre sas limbas chi podent èssere isseberadas pro s'interfache de Facebook. S'optzione de issèberu como est ativa e chi si siat la podet impreare;[325][326][327] sa limba sarda la si podet pònnere fintzas in Telegram.[328][329] Su sardu est presente che a limba configuràbile fintzas in unas àteras aplicatziones, che a F-Droid, Diaspora, OsmAnd, Notepad++, Stellarium[330], Skype[331], etc. In su 2016 est istadu inauguradu Apertium, su primu tradutore automàticu dae s'italianu a su sardu[332], VLC mèdia player pro Android, Linux Mint Debina Edition 2 "Betsy", Firefox[333][334][335], Tux Paint[336], QGIS[337] etc. Fintzas su motore de chirca DuckDuckGo l'ant bortadu totu in limba sarda.[338]

In su complessu, dinàmicas che a reconnoschimentu che a minoria linguìstica fatu a tardu meda, acumpangiadu dae un'òpera de italianizatzione graduale ma pervasiva promòvida dae su sistema educativu, dae cussu amministrativu e dae sos mèdios, sighidu dae su segamentu de sa trasmissione intergeneratzionale, ant causadu su fatu chi oe sa balia de su sardu si potzat definire arruinada in manera grae.[339] B'at una partzidura sustantziale intre chi creet chi sa lege in tutela de sa limba siat arribbada tropu a tardu,[340][341] pensende chi s'impreu suo siat istadu oe remplasadu dae su de s'italianu, e chie imbetzes narat chi siat fundamentale pro afortiare s'impreu currente de custa limba. Sos cunsideros in subra de sa frammentatzione dialetale de sa limba sunt portados che a un'argumentu contràriu a un'interventu istitutzionale pro su mantenimentu suo e sa valorizatzione sua: àteros faghent notare su fatu chi custu problema l'ant giai afrontadu in unas àteras zonas europeas, che a esèmpiu sa Catalugna, in ue sa s'introduzione totale in sa bida pùblica est istada possìbile petzi gràtzias a unu protzessu de istandardizatzione de sos dialetos suos, chi fiant eterogèneos fintzas issos. In generale, s'istandardizatzione de sa limba est contierrada, essende sugeta a polèmicas o, in sas tzitades, indiferèntzia[342][343]

In sustàntzia, sa comunidade sardòfona diat costituire galu, cun belle 1,7 milliones de chistionadores chi si definint nativos (de sos cales 1.291.000 istant in Sardigna), sa prus manna minoria linguìstica reconnota in Itàlia[16] fintzas si est, in manera paradossale, in su matessi tempus sa chi tenet su prus pagu de tutela de totu cantas. A foras de s'Itàlia, in ue pro como no est prevìdida belle peruna possibilidade de insegnamentu istruturadu de sa limba (s'Universidade de Casteddu si distinghet pro àere abertu sa prima borta unu cursu in su 2017[344]; sa de Tàtari, imbetzes, in su 2021 at annuntziadu s'abertura de unu curriculum dedicadu in parte a sa limba sarda in filologia moderna[345]), si tenent, a bortas, cursos in istados che a sa Germània (universidades de Istocarda, Mònacu, Tubinga, Mannheim[346], etc.), s'Ispagna (universidade de Girona[347]), s'Islanda[348] e sa Tzèchia (universidade de Brno)[349][350]; pro unu tantu de tempus, su prof. Sugeta nde teniat unos cantos in Giapone, in s'universidade de Waseda (Tòkyo).[351][352][353]

Su grupu de chirca Euromosaic, commissionadu dae sa Cummissione Europea cun s'intentzione de sestare unu cuadru de sa situatzione linguìstica in sos territòrios europeos sinnados de minorias etnolinguìsticas, at valutadu sa fragilidade estrema de su sardu pondende·lu a su de barantunu postos in unu totale de barantoto limbas de minoria europeas, rilevende unu puntègiu pari a su de su grecu de s'Itàlia de su sud[354], e concruit gasi su raportu suo:

(EN)
« This would appear to be yet another minority language group under threat. The agencies of production and reproduction are not serving the role they did a generation ago. The education system plays no role whatsoever in supporting the language and its production and reproduction. The language has no prestige and is used in work only as a natural as opposed to a systematic process. It seems to be a language relegated to a highly localised function of interaction between friends and relatives. Its institutional base is extremely weak and declining. Yet there is concern among its speakers who have an emotive link to the language and its relationship to Sardinian identity. »
(SC)
« Paret chi siat galu un'àtera limba de minoria in perìgulu. Sas agèntzias deputadas a sa produtzione e riprodutzione de sa limba no acumprint prus a su ruolu chi acumpriant in sa generatzione colada. Su sistema educativu non sustentat in perunu modu sa limba e sa produtzione e riprodutzione sua. Sa limba non gosat de prestìgiu perunu e in cuntestos de traballu s'impreu suo non naschet dae perunu protzessu sistemàticu, ma est ispontàneu ebbia. Paret chi siat una limba limitada sas a interatziones tra amigos e parentes localizadas meda. Sa base istitutzionale sua est dèbile meda e in declinu sighidu. Nointames custu, si bidet un’oriolu de sos locutores suos, chi tenent unu ligàmene emotivu cun sa limba e sa relatzione sua cun s'identidade sarda. »

Comente iscriet Matteo Valdes, «sa populatzione de s'ìsula constatat, die pro die, su declinu de sas faeddadas originàrias issoro, si faghet còmplitze de custu declinu trasmitende a sos fìgios sa limba de su prestìgiu e de su poderiu ma, a su matessi tempus, intendet su fatu chi sa pèrdida de sas limbas locales est fintzas pèrdida de issos matessi, de s'identidade o diversidade ispetzìfica issoro»[355].Essende su protzessu de assimilatzione belle lòmpidu a cumpridura,[356] abarrende su bilinguismu belle petzi in sa carta[357] e manchende galu atziones cuncretas pro un'impreu ufitziale fintzas petzi a intro de sa Sardigna, sa limba sarda sighit duncas cun s'agonia sua, si puru cun una lestresa prus bassa cunfronta a carchi su tempus coladu, mescamente gràtzias a su traballu de medas assòtzios culturales chi nde promovent s'impreu e sa valorizatzione, in unu protzessu chi unos cantos istudiosos ant definidu comente "risardizatzione linguìstica"[358]. In su mentras, s'italianu sighet a eròdere,[359] in su tempus, semper prus tretos assotziados a su sardu, giai in istadu de deperimentu generale cun s'etzetzione giai mentovada de unas cantas "sacas linguìsticas".

Fintzas si sa pràtica linguìstica de su sardu est in netu declinu in totu s'ìsula, est imbetzes comunu in sas generatziones noas de cale si siat classe sotziale[360], in ue b'at fintzas gente chi chistionat s'italianu ebbia, s'impreu de s'italianu regionale de Sardigna (mutidu fatu-fatu ironicamente "italianu porcheddinu"[361] dae sos sardòfonos pro minisprètziu): est una chistionada dialetale de s'italianu chi, in sas espressiones diastràticas suas cun a intru suo medas influssos fonològicos, morfològicos e sintàticos de su sardu fintzas in cussos faeddadores chi non tenent perunu connoschimentu de cussa limba.[362]

(EN)
« The sociolinguistic subordination of Sardinian to Italian has resulted in the gradual degeneration of the Sardinian language into an Italian patois under the label of regional Italian. This new linguistic code that is emerging from the interference between Italian and Sardinian is very common among the less privileged cultural and social classes. »
(SC)
« Sa subordinatzione sotziolinguìstica de su sardu a s'italianu at ingendradu unu protzessu de degeneratzione graduale de sa limba sarda in unu patois italianu etichetadu che a "italianu regionale". Custu còdighe linguìsticu nou, chi istupat dae s'interferèntzia intre s'italianu e su sardu, est comunu meda in sos tzetos sotziu-culturales prus pagu privilegiados. »

Sos sardòfonos, imbetzes, de sòlitu colant dae unu còdighe a s'àteru, in logu de ammesturare sas duas limbas (code-mixing)[363].

Fatores de fundamentu pro sa riprodutzione in su tempus de su grupu etnolinguìsticu, che a sa trasmissione intergeneratzionale de sa limba, abbarant a dies de oe cumpromìtidos meda chene chi pàrgiat possìbile a nde frenare s'italianizatzione progressiva[364], in istàdiu avantzadu meda. Sardòfonos medas oe tenent petzi una capatzidade de impreu ativa limitada, o passiva ebbia, de sa limba issoro[365].

In dies de oe b'at fintzas chie pensat chi siet improbàbile chi s'agatet in presse una solutzione normativa a sa chistione linguìstica sarda.[254] In cada manera, essende sa limba sarda galu in perìgulu[366], si podet nàrrere chi at giai postu sas rastas suas in s'italianu locale de oe comente sostratu.[367]

 
Su sardu intre sas comunidades linguìsticas de minoria reconnotas ufitzialmente in Itàlia[368]

Reconnoschimentu istitutzionale modìfica

 
Signalètica locale bilìngue italianu/sardu
 
Sinnale de intrada a su tzentru abitadu in sardu in Thiniscole

Sa limba sarda l'at reconnota che a limba de sa Regione autònoma de sa Sardigna a pustis de s'italianu sa lege regionale n. 26 de su 15 de santugaine de su 1997 "Promotzione e valorizatzione de sa cultura e de sa limba de sa Sardigna" (sa lege regionale previdet sa tutela e valorizatzione de sa limba e de sa cultura, pari dignidade cunfronta a sa limba italiana cun riferimentu fintzas a su catalanu de S'Alighera, a su tabarchinu de s'ìsula de Santu Perdu, a su tataresu e gadduresu, sa cunservatzione de su patrimòniu culturale/bibliotecàriu/museale, sa creatzione de Consultas Locales in subra de sa limba e sa cultura, sa catalogatzione e su tzensu de su patrimoniu culturale, cuntzessione de contributos regionales a fainas culturales, programatziones radiotelevisivas e testadas giornalìsticas in limba, impreu de sa limba sarda in fase de discussione in sos òrganos de sos entes locales e regionales cun verbalizatzione de sos interventos acumpangiada dae sa tradutzione in italianu, impreu in sa posta e in sas comunicatziones orales, riprìstinu de sos topònimos in limba sarda e installatzione de cartellos sinnalèticos istradales e urbanos cun sa denumenatzione bilìngue).

Sa lege regionale àplicat e regulamentat unas cantas normas de s'Istadu a tutela de sas minorias linguìsticas.

Perunu reconnoschimentu est istadu imbetzes atribuidu, in su 1948, a sa limba sarda de s'Istatutu de sa Regione Autònoma, chi est lege costitutzionale: s'ausèntzia de normas istatutàrias de tutela, a diferèntzia de sos Istatutos istòricos de sa Badde de Aosta e de su Trentinu-Südtirol, faghet in manera chi pro sa comunidade sarda, nointames rapresentet ex lege n. 482/1999 sa prus minoria linguìstica prus manna in Itàlia, non s'àplichent sas leges eletorales pro sa rapresentàntzia polìtica de sas listas in Parlamentu, fintzas si tenent contu de sas ispetzìficades de cussas minorias[369][370].

A su sardu (che a su catalanu de S'Alighera) s'aplicant, imbetzes, s'art. 6 de sa Costitutzione (Sa Repùblica tutelat cun normas apòsitas sas minorias linguìsticas) e sa lege n. 482 de su 15 de nadale de su 1999 "Normas in matèria de tutela de sas minorias linguìsticas istòricas"[371] chi previdet atziones de tutela e valorizatzione (impreu de sa limba minoritària in sas iscolas maternas, primàrias e segundàrias in paris cun sa limba italiana, impreu dae s'ala de sos òrganos de Comunos, Comunidades Montanas, Provìntzias e Regione, publicatzione de atos in sa limba minoritària abarrende però s'esclusivu balore legale de sa versione italiana,[372] impreu orale e iscritu in sas amministratziones pùblicas cun s'esclusione de sas fortzas armadas e de politzia, adotzione de topònimos agiuntivos in sa limba minoritària, riprìstinu a pustis de dimanda de nùmenes e sambenados in sa forma originària, cunventziones pro su servìtziu pùblicu radiotelevisivu) in logos definidos dae sos Cussìgios Provintziales a pustis de dimandas de su 15% de sos tzitadinos de sos comunos interessados o de 1/3 de sos cussigeris cumonales. Pro pòdere aplicare custu reconnoschimentu, chi s'àplicat a sas "…populatziones…chi chistionant…sardu", su chi diat esclùdere a rigore gadduresu e tataresu, in cantu in manera geogràfica sardos ma in manera linguìstica de tipu corsicanu, e de seguru su lìgure-tabarchinu de s'ìsula de Santu Perdu.

 
Cartellu bilìngue in su munitzìpiu de Bidda Sorris

Su Regulamentu atuativu D.P.R. n. 345 de su 2 de maju de su 2001 (Regulamentu de atuatzione de sa lege 15 nadale 1999, n. 482, cun sas normas de tutela de sas minorias linguìsticas istòricas) ponet règulas in sa lacanadura de sos àmbitos territoriales de sas minorias linguìsticas, in s'impreu in sas iscolas e in sas universidades, in s'impreu in sa pùblica amministratzione (a banda de sa Regione, de sas Provìntzias, de sas Comunidades Montanas e de sos membros de sos Cussìgios Cumonales, in sa publicatzione de atos ufitziales de s'Istadu, in s'impreu orale e iscritu de sas limbas minoritàrias in sos ufìtzios de sas amministratziones pùblicas cun istitutzione de un'isportellu apòsitu e in s'impreu de indicos iscritos bilìngue …cun pari dignidade gràfica, e in sa facultade de publicatzione bilìngue de sos atos prevìdidos dae sas leges, semper abarrende s'eficatzidade giurìdica de su testu in limba italiana ebbia), in su riprìstinu de sos nùmenes e de sos sambenados originàrios, in sa toponomàstica (…disciplinada dae sos istatutos e dae sos regulamentos de sos entes locales interessados) e sa signalètica istradale (s'in casu siant prevìdidos sinnales indicadores de localidades fintzas in sa limba ammìtida a tutela, s'àplicant sas normativas de su Còdighe de su Caminu, cun dignidade gràfica matessi de sas duas limbas), fintzas in su servìtziu radiotelevisivu.

Sa prima manu de testu de s'atu de ratìfica de sa Carta europea de sas limbas regionales o minoritàrias de su Cussìgiu de Europa[373] de su 5 de santandria de su 1992 (giai sutascrita, ma mai ratificada,[374][375] dae sa Repùbblica Italiana su 27 de làmpadas de su 2000) chi est galu in suta de esàmene dae banda de su Senadu previdet, chene esclùdere s'impreu de sa limba italiana, atziones in prus pro sa tutela de sa limba sarda e pro su catalanu (imparu preiscolare in sardu, annestru primàriu e segundàriu a sos dischentes chi lu rechèrgiant, insegnamentu de s'istòria e de sa cultura, formatzione de sos insegnantes, diritu de s'espressare in limba in sas protzeduras penales e tziviles chene gastos agiuntivos, cunsentire s'esibitzione de documentos e proas in limba in sas protzeduras tziviles, impreu in sos ufìtzios istatales a banda de sos funtzionàrios in cuntatu cun su pùblicu e possibilidade de presentare dimandas in limba, impreu in s'amministratzione locale e regionale cun possibilidade de presentare dimandas orales e iscritas in limba, publicatzione de documentos ufitziales in limba, formatzione de sos funtzionàrios pùblicos, impreu in paris de sa toponomàstica in sa limba minoritària e adotzione de sos sambenados in limba, programatziones radiotelevisivas regulares in sa limba minoritària, sejos de seguridade fintzas in limba, promotzione de sa cooperatzione transfrontalera intre amministratziones in ue si chistionet sa matessi limba). Si notet chi s'Itàlia, in paris a sa Frantza e a Malta[376], no at galu ratificadu custu tratadu internatzionale.[377]

Sas formas de tutela prevìdidas pro sa limba sarda sunt belle sas matessi de cussas reconnotas pro su friulanu e in generale belle totus sas àteras minorias ètnicu-linguìsticas de s'Itàlia (albanesas, catalanas, gregas, croatas, franco-proventzales e otzitanas, etc.), ma inferiores de meda a cussas asseguradas pro sas comunidades francòfonas in Badde de Aosta, a cussas islovenas in Friuli-Venètzia Giùlia e, infines, a cussas làdinas e germanòfonas in su Tirolu de su Sud.

 
Signalètica locale bilìngue i Pula

Annotamala, sas pagas leges a tutela de su bilinguismu mentovadas finas a como non sunt aplicadas o aplicadas petzi in parte. In custu sensu su Cussìgiu de Europa, chi in su 2015 aiat abertu un'iscumbata in Itàlia pro sa situatzione de sas minorias ètnicu-linguìsticas suas (cunsideradas in s'àmbitu de sa Cunventzione-cuadru che a "minorias natzionales"), at denuntziadu s'acostamentu à la carte dae s'ala de s'istadu cun issas, cun s'etzetzione de su giai mentovadu casu tedescu, frantzesu e islovenu (limbas pro sa cale tutela s'Itàlia at dèpidu sutascrìere acordos internatzionales). Nointames su reconnoschimentu istatale formale, difatis, non b'at belle peruna espositzione mediàtica in sa limba de minorias in manera polìtica o in manera numèrica prus lecas che a sa sarda, e sas risursas frunidas pro progetos de abbivamentu linguìsticu che a s'insegnamentu bilìngue, limitadu a casos sìngulos, e in prus isperimentales, non sunt sufitzientes "fintzas pro respetare sas aspetativas prus bàsicas".[378][379][380][381][382] Su sardu a oe no est istadu galu, difatis, introduidu in sos programmas ufitziales intrende mascamente in unos cantos progetos iscolàsticos (mòdulos de bintibator'oras) chene peruna garantzia de continuidade.[383]

Sa revisione de s'ispesa pùblica de su guvernu Monti diat àere abbassadu galu de prus su livellu de tutela de sa limba, chi fiat giai bassu si non nullu,[384] atuende una distintzione intre sas limbas sugetas a tutela in base a acordos internatzionales e cunsideradas minorias natzionales ca "de limba mama istràngia" (tedescu, islovenu e frantzesu) e sas chi faghent parte de comunidades chi non tenent un'istrutura istatale istràngia a palas, reconnotas in manera simple che a minorias linguìsticas.[Nota 25] Custu disinnu de lege, nointames apat creadu una reatzione dae prus alas de su mundu polìticu e intelletuale isolanu,[385][386][387][388][389][390][391] est istadu impugnadu dae su Friuli-Venètzia Giùlia ma non dae sa Sardigna, a pustis chi l'ant traduidu in lege, chi non reconnoschet a sas minorias linguìsticas "chene Istadu" sos benefìtzios prevìdidos in tema de assinnatzione de sos orgànicos pro sas iscolas;[392] cun sa sentèntzia nùmeru 215, depositada su 18 de trìulas de su 2013, sa Corte Costitutzionale at però decraradu che a incostitutzionale custu tratamentu diferentziadu.[393]

Su sardu est reconnotu che a limba dae sa norma ISO 639 chi l'atribuit sos còdighes sc (ISO 639-1: Alpha-2 code) e srd (ISO 639-2: Alpha-3 code). Sos còdighes prevìdidos pro sa norma ISO 639-3 ricalcant cussos impreados dae su SIL pro su progetu Ethnologue e sunt:

  • sardu campidanesu: "sro"
  • sardu logudoresu: "src"
  • gadduresu: "sdn" (chi però est una limba diferente)
  • tataresu: "sdc" (chi però est una limba diferente)

Pro s'elencu de sos comunos reconnotos che a minoritàrios in manera ufitziale, pro s'art. 3 de sa lege n. 482/1999 e pro sos topònimos ufitziales in limba sarda relativos pro s'art. 10 pòmpia Topònimos de sa Sardigna.

Sa delìbera de sa Giunta regionale de su 26 de làmpadas de su 2012[394] at introduidu s'impreu de sos nùmenes ufitziales bilìngues in s'istemma de sa Regione Autònoma de sa Sardigna e in totu sas produtziones gràficas chi rapresentant sas fainas suas de comunicatzione istitutzionale. Duncas, cun sa matessi evidèntzia gràfica de s'italianu, si ponet s'iscritzione ecuivalente a Regione Autonoma della Sardegna in sardu, est a nàrrere «Regione Autònoma de Sardigna».[395]

Su 5 de austu de su 2015 sa Cummissione Paritètica Istadu-Regione at aprovadu una proposta, inoltrada dae s'Assessoradu de s'Imparu Pùblicu, chi diat tramudare a sa Regione Sarda unas cantas cumpetèntzias amministrativas in matèria de tutela de sas minorias linguìsticas istòricas, che a su sardu e a su catalanu aligheresu.[396] Su 27 de làmpadas de su 2018, su Cussìgiu Regionale at infines varadu su TUE in subra de sa disciplina de sa polìtica linguìstica regionale. Sa Sardigna si diat èssere, in teoria, dotada gasi, pro sa prima borta in s'istòria regionale sua, de un'aina reguladora in matèria linguìstica, cun sa punna de assuprire a sa lacuna originale de su testu istatutàriu[397][398]: nointames custu, su fatu chi sa giunta regionale no apat galu provididu a emanare sos decretos atuativos netzessàrios faghet in manera chi su chi b'at in sa lege aprovada no apat galu agatadu peruna aplicatzione bera, e chi custa cosa apat blocadu s'imparu de su sardu in sas iscolas, chi bi fiat istadu pro annos e chi cussa lege at blocadu.[399][400][401] In prus, b'at chie narat chi custa lege de su 2018 siat istada fata cun punna polìticas pro negare s'unidade de su sardu, ligare sa limba sarda a su folklore folklorizende issa matessi e chi tèngiat fintzas problemas de àtera genia, chi diant pòdere causare chi s'istadu l'impugnet.[402][403][404]

In su 2021, su Tribunale de Aristanis at abertu un'isportellu limba sarda pro permìtere a sos tzitadinos de interagire in sardu cun s'istitutzione e a sos magistrados e a sa politzia de otènnere agiudu s'in casu mai apant bisòngiu de tradutziones o consulèntzias linguìsticas.[405][406][407][408][409][410]

Fonètica, morfologia e sintassi modìfica

Fonètica modìfica

Vocales: /ĭ/ e /ŭ/ (curtzas) latinas ant cunservadu sos timbros originales issoro [i] e [u]; pro esempru su latinu siccus divenit sicu (e non che a s'italianu secco, frantzesu sec). Un'àtera caraterìstica est sa mancàntzia de sa ditongatzione de sas vocales mèdias (/e/ e /o/). Pro esempru su latinu potest divenit podet (pron. [ˈpoðete]), chene ditongu a diferèntzia de s'italianu può, ispagnolu puede, frantzesu peut.

Esclusivos — pro s'àrea romanza de oe — de sos dialetos tzentru-setentrionales de su sardu sunt annotamala su mantenimentu de sa [k] e de sa [g] velares in antis a sas vocales palatales /e/ e /i/ (es.: chentu pro s'italianu cento e su frantzesu cent).

Una de sas caraterìsticas de su sardu est s'evolutzione de [ll] in su fonema cacuminale [ɖ] (es. cuaddu, fintzas si custu no acontesset s'in casu de sos prèstidos imbenientes a sa latinizzazione de s'ìsula - cfr. bellu - ). Custu fenòmenu est presente fintzas in sa Còrsica de su sud, in Sitzìlia, in Calàbria, in sa penìsula Salentina e in unas cantas zonas de sas Alpes Apuane.

Fonosintassi modìfica

Una de sas cumplicatziones printzipales, siat pro chi s'acurtziet a sa limba siat pro chi, fintzas ischende·la chistionare, non l'ischit iscrìere, est sa diferèntzia intre iscritu (si si cheret sighire un' ùnica forma gràfica) e chistionadu creada dae unas cantas règulas, intre sas cales est importante a nde mentovare a su nessi unas cantas in totu sas normas ortogràficas de su sardu, siat sa LSC siat cussas locales.

Sistema vocàlicu modìfica

Vocale paragògica modìfica

In su chistionòngiu, generalmente, non si podet baliare sa cunsonante finale de unu faeddu. Custu cando, però, si lassat isulada in pàusa o in serrada de fràsia, ca si nunca giai podet èssere presente fintzas in sa pronùntzia. Sa limba sarda si caraterizat duncas pro cussa chi mutint vocale paragògica o epitètica, a sa cale s'apojat sa cunsonante giai mentovada; custa vocale est, de sòlitu, sa matessi chi pretzedet sa cunsonante finale, ma in sa grafia campidanesa non mancant esèmpios chi s'istesient dae custa norma, in ue sa vocale paragògica est la "i" fintzas no essende sa chi pretzedet s'ùrtima cunsonante, che a su casu de cras (crasi, cras), tres (tresi, tres), etc. Custa vocale no andat mai iscrita; bi podent èssere etzetziones che a unos cantos tèrmines de orìgine latina abarrados sos matessi in su tempus, francu pro su chi pertocat a sa vocale paragogica, chi però si sunt ispartzinados in s'impreu pobulare fintzas in sa variante sardizada issoro (sèmper o sèmpere, lùmen o lùmene) e, in unas cantas variantes de su tzentr-setentrionales, de sos acabos de s'infinitu presente de sa 2ª coniugatzione (tènner o tènnere, pònner o pònnere). Pro su chi pertocat a sos latinismos, in s'impreu atuale si preferit a no iscrìere sa vocale paragogica, duncas semper, mentras in sos verbos de sa segunda coniugatzione est baddu majoritària sa grafia cun sa "e", si puru meda difùndida fintzas cussa chene, pro custu iscrìere masaprestu chi iscrìer. Sos tèrmines in totu sas grafias si iscrient in sa matessi manera. Pro custa resone cras abbarrat semper cras fintzas si lu pronùntziant crasa o crasi.

Gai pro esempru:

  • S'iscriet semper ma si pronùntziat generalmente sempere (LSC/log./nug.)
  • S'iscriet lùmen ma si pronùntzia generalmente lumene (nug., in LSC "nùmene" o "nòmene")
  • S'iscriet però e si pronùntziat generalmente però, peroe o perou (LSC, log., nug. e camp.)
  • S'iscriet istèrrere (in LSC) o istèrrer (log.) e si pronùntziat generalmente isterrere
  • S'iscriet funt ma si pronùntziat generalmente funti (LSC e camp)
  • S'iscriet andant ma si pronùntziat generalmente andanta (LSC, camp. e log. meridionale)
Vocale pretònica modìfica

Sas vocales e e o stanti in positzione pretonica cara a sa vocale sos, divenint mòbiles podende·si trasformare in custa ùrtima.

Gai, pro esempru, at a èssere curretu a iscrìere e nàrrere:

  • eritzu (LSC, camp. e log. meridionale) erìttu o irìttu
  • essire (LSC), issire (log), bessire (log. meridionale) bessiri (camp.)
  • drumìre o dromìre (log., in LSC dormire; camp. dromìri)
  • godìre (LSC) o gudìre (log., in LSC e log. fintzas gosare, camp. gosai)

Bi suntunas cantas etzetziones raras a custa règula, comente dimustrat s'esèmpiu chi sighet: buddire ("buddire patata", a esèmpiu), e boddire, chi bolet nàrrere "collire (frutas e frores)".

Sistema consonànticu modìfica

Positzione mediana intervocàlica modìfica

Cando s'agatant in positzione mediana intervocalica, o pro efetu de cumbinatziones sintàticas particulares, sas cunsonantes b, d, g divenint fricativas; sunt gasi fintzas si si presentat, intre vocale e consonante, un'intramesadura de sa r. In custu casu, sa pronùntzia de sa b est uguale de su totu a cussa de sa b/v ispagnola in cabo, sa d est uguale a sa d ispagnola in codo. Intre vocales, su dilèguu de sa g est sa norma.

E duncas, pro esempru:

  • baba si pronùntziat ba[β]a
  • sa baba si pronùntziat sa [β]a[β]a
  • lardu si pronùntziat lar[ð]u (in italiano "lardo")
  • gatu: in singulare la g isparesset (su gatu divenit su atu) e in su plulare, in antis de sa /s/, si mantenet che a fricativa (sos gatos = so'/sor/sol [ɣ]àtoso)
Lenitzione modìfica

In sa pronùntzia de medas variantes ispartzindadas in totu sa Sardigna, ma non in totu cantas (a es. su sardu nugoresu faghet etzetzione), est su fenòmenu de sonorizatzione de sas consonantes surdas c, p, t, f, cando benint pretzèdidas dae sas vocales o sighidas dae sa r; sas primas tres divenint fintzas fricativas.

  • /k/ → [ɣ]
  • /p/ → [β]
  • /t/ → [ð]
  • /f/ → [v]

Gasi pro esempru:

  • S'iscriet su cane (LSC e log.) o su cani (camp.) ma si pronùntziat su [ɣ]ane/-i
  • S'iscriet su frade (LSC e log.) o su fradi (camp.) ma si pronùntziat su [v]rade/su [v]radi
  • S'iscriet sa terra, ma si pronùntziat sa [ð]erra
  • S'iscriet su pane (LSC e log.) o su pani (camp.), ma si pronùntziat su [β]ane/-i
Adòbiu de cunsonantes intre duas paràulas modìfica

Custu dipendet dae sa grafia.

Pronùntzia afortiada de cunsonantes initziales modìfica

Sete partigheddas, chi tenent balore vàriu, pròvocant un'afortiamentu de sa consonante chi a li sighit: custu càpitat pro more de un'isparitzione, virtuale ebbia, de sas consonantes chi custos monosìllabos teniant pro agabbu in su latinu (una de cussas est un'italianismu annànghidu dae pagu tempus).

  • NE ← (lat.) NEC = nen (congiuntzione)
  • CHI ← (lat.) QUO+ET = comente a (cumparativu)
  • TRA ← (it.) TRA = intre o tra (prepositzione)
  • A ← (lat.) AC = (cumparativu)
  • A ← (lat.) A = a (prepositzione)
  • A ← (lat.) AUT = (interrogativu)
  • E ← (lat.) ET = e (congiuntzione)

duncas, pro esempru:

  • Nos ch'andamus a Nùgoro / nos ch'andaus a Nùoro (pron. "noch'andammus a Nnugoro / nosi ch'andaus a Nnuoro")
  • Che macu (pron. "che mmaccu")
  • Intre Nùgoro e S'Alighera
  • A ti nde pesas? (pron. "a ti/tti nde pesasa?")(esortativu)

Morfologia e sintassi modìfica

In su sistema suo sa morfosintassi de su sardu s'iscòstiat dae cussu sintèticu de su latinu clàssicu e mustrat un'impreu prus mannu de sos fàbricos analìticos cunfonta a unas àteras limbas neolatinas[411].

  1. S'artìculu determinativu caraterìsticu de sa limba sarda est derivadu dae su latinu ipse/ipsu(m) (nointames in sas àteras limbas neolatinas s'artìculu siat originadu dae ille/illu(m)) e si presentat in sa forma su/sa in su singulare e sos/sas (in LSC e in sas grafias nugoresa e logudoresa) o is (in LSC e in sa grafia campidanesa) in su plurale. Formas de artìculu cun sa matessi etimologia s'agatant in su baleare (dialetu catalanu de sas Ìsulas Baleares) e in su dialetu proventzale de s'otzitanu de sas Alpes Marìtimas frantzesas (francu su dialetu de Nitza): es/so/sa e es/sos/ses.
  2. Su plurale est caraterizadu dae su finale in -s, che a in totu sa Romània otzidentale ((FROCCAESPT) ). Es.: sardu{sing.}-sardos/sardus{pl.}, puddu{sing.}/puddos/puddus{pl.}, pudda{sing.}/puddas{pl.}.
  3. Su benidore si faghet cun sa forma latina habeo ad. Es: apo a istare, apu a abarrai o apu a aturai. Su cunditzionale si format in manera anàloga: in sos dialetos tzentru-meridionales impreende su passadu de su verbu tènnere (ai) o una forma alternativa semper de cussu verbu (apia); in sos dialetos tzentru-setentrionales impreende su passadu de su verbu dèpere (dia).
  4. Su "pro ite" interrogativu est diferente de sa risposta: pro ite (LSC) poita? o proite/poite? ca…, gasi comente acontesset in unas àteras limbas romanzas (frantzesa: pourquoi? parce que…, portughesa: por que? porque…; ispagnolu ¿por qué? porque…; catalanu pro què? perquè… Ma fintzas in italianu, in ue fatu-fatu s'impreat sa forma perché/perché, b'est cussa alternativa perché/poiché).
  5. Su pronùmene personale tònicu de prima e segunda persone singulare, si pretzèdidu dae sa prepositzione cun/chin, assumet sas formas cun megus (LSC)/chin mecus e cun tegus (LSC)/chin tecus (cfr. s'ispagnolu conmigo e contigo e fintzas su portughesu comigo e contigo e su napuletanu cu mmico e cu ttico), e custos dae su latinu cum e mecum/tecum.

Ortografia e pronùntzia modìfica

 Su matessi argumentu a sa minuda: Limba Sarda Unificada e Limba Sarda Comuna.

Finas a su 2001 non bi fiat galu a disponimentu, pro sa limba sarda, peruna istandardizatzione nen iscrita, nen orale (cust'ùrtima no esistet nemmancu oe). A pustis de s'època de s'edade de mesu, in sos documentos in ue si podet bìdere unu tzertu livellu de uniformidade, s'ùnica istandardizatzione gràfica, nàschida dae sos esperimentos de sos literados e de sos poetes, fiat cussa de su chi benit mutidu "sardu illustre", isvilupadu ispirende·si a sos documentos protocollares sardos de s'edade de mesu, a sas òperas de Hieronimu Araolla, Giuanne Matzeu Garipa, Mateu Madau e a cussas de una lista manna de poetas.[412][413] Sos tentativos de ispàrghere custa norma los aiant però ostacolados sas autoridades ibèricas e mescamente, a pustis, sas sabàudas.[414]

Dae custas chistiones istòricas est nàschida sa situatzione s'atuale, in ue una parte de sa gente, pro neghe de resones polìticu-istòricas[415][48][416][417][418] chene però bases linguìsticas ogetivas[56][53][419][420][48][416][47][417], cunsiderat sa limba sarda che limba partzida in duos o prus grupos dialetales diferentes ("logudoresu" e "campidanesu" o "logudoresu, "nugoresu" e "campidanesu", e b'at fintzas chie chircat de incluire su tataresu e su gadduresu, limbas diferentes, in sa limba sarda) chi pro las iscrìere ant isvilupadu una sèrie de grafias traditzionales, fintzas si cun modìficas medas in su tempus. In paris a cussas connotas cun sos nùmenes de "logudoresu" e "campidanesu", comente giai naradu, sunt nàschidas fintzas sa grafia nugoresa, s'arborensa e sas de sas biddas sìngulas, a bortas normadas cun règulas generales e comunas pro totus, che a cussas pedidas dae su Prèmiu Otieri[421]. Fatu-fatu, però, su sardu benit iscritu dae chie lu chistionat chirchende de nde trascrìere sas pronùntzias e sighente sas abitùdines ligadas a sa limba italiana[417].

Pro risòlvere custu problema, e pòdere cunsentire un'aplicatzione efetiva de su chi est prevìdidu dae sa Lege Regionale n. 26/1997 e dae sa Lege n. 482/1999,in su 2001 sa Regione Sardigna at incarrigadu una cummissione de espertos de elaborare un'ipòtesi de Norma de unificatzione linguìstica subra-dialetale (sa LSU: Limba Sarda Unificada, publicada in su 28 de freàrgiu de su 2001), chi identificaret una limba-mollu de riferimentu (basada in subra de s'anàlisi de sas variantes locales de su sardu e in s'issèberu de sos mollos prus rapresentativos e cumpatìbiles) cun sa punna de garantire a s'impreu ufitziale de su sardu sas caraterìsticas netzessàrias de tzertesa, coerèntzia, univotzidade, e difusione subralocale. Custu istùdiu, fintzas si balidu pro su chi pertocat a s'iscièntzia, no est mai istadu adotadu a livellu istitutzionale pro medas cuntrastos locales (ca l'aiant acusada de èssere una limba "imposta" e "artifitziale" e de no àere risòlvidu su problema de su raportu intre sas variantes tratende·si de una mediatzione tra sas variantes iscritas in sa grafia logudoresa, duncas privilegiadas, e no aende propostu una grafia vàlida pro sas variantes iscritas de sòlitu cun sa grafia campidanesa) ma at su matessi, annos a pustis, costituidu sa base de partèntzia pro sa redatzione de sa proposta de sa LSC: Limba Sarda Comuna, publicada in su 2006, chi partende dae una base de mesania[422], acollit elementos pròpios de sas fueddadas (e tando "naturales" e no "artifitziales") de cust'àrea, in s'àrea murra de transitzione de sa Sardigna tzentrale intre sas variedades chi benint iscritas cun sa grafia logudoresa e sas chi benint iscritas cun sa grafia campidanesa, pro assegurare a sa limba "comuna" su caràtere de subradialetaliedade e subramunitzipaliedade, fintzas lassende sa possibilidade de rapresentare sas particularidades de pronùntzia de sas variantes locales[423]. Nointames custu, fintzas a custu istandard non sunt mancadas crìticas, siat dae chie at fatu propostas de emendamentos pro la megiorare[424][425], siat dae chie at preferidu sighire a insìstere cun s'idea de partzire su sardu in macro-variantes de regulare cun normas separadas[426].

Sa Regione Sardigna in is annos passados at sighidu sa norma LSC in sa tradutzione de paritzos documentos e delìberas e in medas àteras cosas.

In prus de sa Regione, s'istandard isperimentale LSC nche dd'ant impreadu comente sèberu voluntàriu parìtzos àteros entes, iscolas e mèdios de informatzione, medas bias in manera cumplementare cun grafias chi sunt prus probianas a sa pronùntzia locale.

Pro su chi pertocat custos impreos ant fatu un'istima pertzentuale, cunsiderende isceti is progetos finantziados o cofinantziados dae sa Regione pro sa difusione de sa limba sarda in is ufìtzios linguìsticos comunales e subra-comunales, in sa didàtica in is iscolas e in is mèdia dae su 2007 a su 2013.

Su Monitoràgiu a pitzus de s'impreu isperimentale de sa Limba Sarda Comuna 2007-2013 a cura de su Servìtziu Limba e Cultura Sarda de s'Assessoradu pro s'Istrutzione Pùblica, che dd'ant publicadu in su giassu ìnternet de sa Regione Sardigna in su mese de abrile 2014.

Pro su chi pertocat is progetos iscolàsticos finantziados in s'annu 2013, pro esèmpiu, dae cussa chirca nd'est essida a pitzus una preferèntzia ladina de is iscolas pro s'impreu de s'ortografia LSC in pare cun una grafia locale (51%), cunforma a s'impreu esclusivu de sa LSC (11%) o a s'impreu escluscivu de una grafia locale (33%)[427]

Imbetzes pro su chi pertocat is progetos editoriales in sardu in is mèdia regionales, finantziados in su 2012 dae sa Regione, agatamus una presèntzia prus manna de s'impreu de sa LSC (chi diat pòdere derivare dae una premialidade de 2 puntos in sa formatzione de is graduatòrias pro leare is finantziamentos: premialidade chi non nche fiat in su bandu pro is iscolas). Segundu cuddos datos resurtat chi sa produtzione testuale in is progetos de is mèdia est istada pro su 35% in LSC, pro su 35% in LSC e in una grafia locale e pro su 25% in una grafia locale ebbia[428].

A ùrtimu mentovamus a is ufìtzios linguìsticos locales cofinantziados dae sa Regione, chi in su 2012 ant impreadu in s'iscritura pro su 50% sa LSC, pro su 9% sa LSC in pare cun una grafia locale e pro su 41% una grafia locale ebbia[429].

In su 2016 una chirca in subra de s'impreu de sa LSC in àmbitu iscolàsticu, fata in Orosei, at ammustradu chi sos pitzinnos no aiant problema perunu a impreare cussa norma fintzas si sa chistionada issoro fiat diferente. Nemmancu unu de sos alunnos at refudadu sa norma o l'at cunsiderada "artifitziale", ammustrende sa valididade sua comente aina didàtica. Sos resurtados los ant presentados in su 2016 e publicados de su totu in su 2021.[430][431]

Sa Regione Sardigna, cun delìbera de Giunta regionale n. 16/14 de su 18 de abrile de su 2006 Limba Sarda Comuna. Adotzione de sas normas de riferimentu a caràtere isperimentale pro sa limba iscrita in essida de s'Amministratzione regionale at adotadu in manera isperimentale sa LSC che a limba ufitziale pro sos atos e sos documentos emìtidos dae sa Regione Sardigna (abarrende su fatu chi, pro neghe de s'art. 8 de sa Lege n. 482/99, tenet balore legale su testu redatadu in limba italiana ebbia), dende facultade a sos tzitadinos de iscrìere a s'Ente in sa variedade issoro e istituinde s'isportellu linguìsticu regionale Ufitziu de sa Limba Sarda.[432]

S'indicant inoghe in suta unas cantas de sas diferèntzias prus de annotu pro sa limba iscrita cunfronta a s'italianu o a àteras limbas:

  • [a], [ɛ/e], [i], [ɔ/o], [u], come -a-, -e-, -i-, -o-, -u-, comente in italianu e ispagnolu, chene sinnare sa diferèntzia intre sas vocales abertas e sas chi sunt serradas; sas vocales paragògicas o epitèticas (chi, in pàusa, serrant una paràula chi acabat cun una consonante e currispondent a sa vocale chi s'agatat in antis de sa consonante finale) non si iscrient mai (feminasa>feminas, animasa>ànimas, bolede>bolet, cantanta>cantant, vrorese>frores).
  • [j] semiconsonante che a -j- a intro de sa paràula (maju, raju, ruju) o de unu nùmene geogràficu (Jugoslavia); petzi in sa grafia nugoresa -j- (corju, frearju) currispondet a su chi in sas grafias logudorese/LSU est -z- (corzu, frearzu) e in LSC -gi- (còrgiu, freàrgiu); in sas grafias logudoresa e nugoresa in positzione de incumintzu (jughere, jana, janna) chi in sa LSC la remplasat su grupu [ʤ] (giùghere, giana, ghenna);
  • [p], che a -p- (apo, tropu, pane, petza);
  • [β], che a -b- in positzione de incumintzu (bentu, binu, boe) e intervocàlica (àbile); cando p>b si trascriet comente p- a incumintzu de paràula (pane, petza) e -b- a intro (abe, cabu, saba);
  • [b], che a -bb- in positzione intervocàlica (abba, ebba);
  • [t], che a -t- (gatu, fatu, narat, tempus); cando th>t in sa grafia logudoresa ebbia -t- o, cando no si sighet peruna norma, -tt- (tiu, petta, puttu); In sa LSC e in sa LSU si remplasat dae su grupu [ʦ] (tziu, petza, putzu);
  • [d], che a -d- in positzione de incumintzu (dente, die, domo) e intervocàlica (ladu, meda, seda); cando t>d s'iscriet t- a incumintzu de paràula (tempus) e -d- a intro (roda, bidru, pedra, pradu); sa finale t de sa flessione de su verbu podet, in unas cantas variedades, èssere pronuntziada d ma s'iscriet t (narada>narat).
  • [ɖɖ] cacuminale, che a -dd- (sedda); Sa d podet tènnere unu sonu cacuminale fintzas in su grupu [nɖ] (cando).
  • [f], che a -f- (fèmina, unfrare);
  • [v], che a -f- in positzione initziale (fèmina) e che a -v- intervocàlica (avisu) e in sos cultismos (violèntzia, violinu);
  • [k] velare, che a -ca- (cane), -co- (coa), -cu- (coddu, cuadru), -che- (chessa), -chi- (chida), -c- (crèsia); non s'impreat mai sa -q-, remplasada dae sa -c- (cuadru, camp.àcua)
  • [g] velare, che a -ga- (gana), -go- (gosu), -gu- (agu, largu, longu, àngulu, argumentu), -ghe- (lughe, aghedu, arghentu, pranghende), -ghi- (àghina, inghiriare), -g- (glòria, ingresu);
  • [ʧ], in sa grafia campidanesa ebbia che a -ce- (celu, centu), -ci- (bèciu, aici);
  • [ʤ], che a -gia-, -gio-, -giu-. In sa LSC remplasat su grupu logudoresu-nugoresu [ʣ] de sa LSU e su [ɣ] de su nugoresu (fizu>figiu, azu>àgiu, zogu/jogu>giogu, zaganu/jaganu>giaganu, binza>bìngia, anzone>angione, còrzu/còrju>còrgiu, frearzu/frearju>freàrgiu). Su sonu [ʤ] comente a in bìngia est ligadu a sas variedades tzentrales e meridionales.
  • [ʦ] surda o aspra che a -tz- (tziu, petza, putzu). In sa LSC e in sa LSU si remplasat cun su grupu nugoresu [θ] e su [t] logudoresu (thiu/tiu>tziu, petha/peta>petza, puthu/putu>putzu); in s'iscritura traditzionale su digramma tz- no apariat mai a incumintzu de paràula[tzitatzione netzessària]. Aparit fintzas in sos tèrmines de orìgines italiana (es. tzitade dae città) in ue remplasat sa /ʧ/ sonora (sonu chi non bi fiat in su sardu antigu, ma chi est presente dae medas in unas cantas variedades tzentrales e meridionales[tzitatzione netzessària]) in logu de su sonu velare antigu /k/, chi oe no esistit prus (ant.kitade)[tzitatzione netzessària]. Fintzas su sonu tz est ligadu a sas variedades tzentrales e meridionales.
  • [ʣ], che a -z- (zeru, ordiminzare). In sas grafias logudoresa e nugoresa e in sa LSU comente -z- (fizu, azu, zogu, binza, frearzu); in sa LSC la remplasat su grupu [ʤ] (fìgiu, àgiu, giogu, bìngia, freàrgiu).
  • [s] e [ss], che a -s- e -ss- (essire);
  • [z], che a -s- (rosa, pesare);
  • [θ], in sa grafia nugoresa ebbia che a -th- (thiu, petha, puthu). In sa LSC e in sa LSU si remplasat cun su grupu [ʦ] (tziu, petza, putzu);
  • [ʒ] (frantz. jour), in sa grafia campidanesa ebbia, semper che a c- a incumintzu de paràula (celu, centu, cidru) e comente -x- a intro (luxi, nuraxi, Biddexidru);
  • [r], che a -r- (caru, carru).

Grammàtica modìfica

(IT)
« Il più caratteristico degli idiomi neolatini, di gran lunga più caratteristico del ladino o del franco-provenzale. »
(SC)
« Su prus caraterìsticu de sos idiomas neolatinos, prus caraterìsticu meda de su ladinu o de su franco-proventzale. »
(Matteo Bartoli, «Un po' di sardo"» in Archeografo triestino, vol. I, serie III, Trieste, 1903)

Sa grammàtica de sa limba sarda si diferèntziat meda dae cussa italiana e de sas àteras limbas neolatinas, mascamente in sas formas verbales.

Plurale modìfica

Su plurale si faghet, che a in sas limbas romanzas otzidentales, agiunghende -s a sa forma singulare.

Pro esempru: [LSC e log.]òmine/òmines, [camp.]òmini/òminis (òmine/òmines).

In casu de paràulas chi acabant in -u, su plurale si format in LSC e in sa grafia logudoresa in -os e in cussa campidanesa in -us.

Pro esempru: [LSC e log.]caddu/caddos, [camp.]cuaddu/cuaddus.

Artìculos modìfica

Determinativos modìfica

LSC Log. Camp.
Sing. su / sa su / sa su / sa
Plur. sos / sas / is sos / sas is

Sos artìculos determinativos tenent sa forma "salida" derivada dae su latinu IPSE/IPSUM/IPSA pro mèdiu de sa fase intermèdia issu (isse)/issa, issos/issas (pro sa LSC, su log e su nug.) e issu/issa, issus/issas (pro su camp.). Sunt fintzas impreados cun su pronùmene relativu chi in sas espressiones sos chi / is chi… , su chi… in manera prètzisa a sas limbas romanzas otzidentales (cfr. s'ispagnolu los que…, las que…, etc.), ma fintzas comente a in su tataresu e su gadduresu; un'àteru impreu los bidet in cumbinatzione cun sa prepositzione de in espressiones che a sos de Nùgoro / is de Casteddu, etc.

Indeterminativos modìfica

Masc. Femm.
sing. unu una
pl. unos unas

Pronùmenes modìfica

Pronùmenes personales sugetu (nominativu) modìfica

Singulare Plurale
(d)eo (deo in LSC)/jeo/deu/nug. (d)ego nois/nos/nosu
tue/tui

vosté/fostei o fusteti (impreu formale, tenet bisòngiu de sa 3a persone singulare, derivadu dae su vosté catalanu,

cfr. usted ispagnolu, dae vuestra merced)

bois/bosàteros/bosatrus - bosàteras/bosatras

(in sas variedades tzentrales e meridionales bi sunt duas formas, masculina e feminina, pro su plurale, che a in s'ispagnolu peninsulare vosotros / vosotras)

bos (impreu formale, persone grammaticalmente singulare ma de coniugare cun unu verbu in sa 2a persone plurale, che a su vous frantzesu; cfr. vos ispagnolu, galu impreadu in s'Amèrica de su Sud pro )
issu (isse) - issa issos/issus - issas

In su cumplementu dirìgidu referidu a una persone, esistet cussu chi si mutit "acusativu personale", chi impreat sa prepositzione a: pro esempru apo bidu a Giuanne che a a s'ispagnolu (he visto a Juan).

Pronùmenes àtonos indiretos e dirìgidos (dativu e acusativu) modìfica

Sos pronùmenes àtonos indiretos (in dativu) e dirìgidos (in acusativu) si distinghent in sardu, che a in sas àteras limbas romanzas, in sa de tres persones singulares e plurale ebbia. In sas tabellas aparit semper in antis sa LSC o sa grafia logudoresa e, a pustis, cussa campidanesa. Pro cantu pertocat a sa de unu e a sa de duas persones plurales, sas variantes nos e bos sunt impreadas in sa grafia logudoresa, mentras cussas nosi e bosi in sos dialetos tzentrales de transitzione (Bilartzi, Sèneghe, Paule, Busache, Sòrgunu, Miris, Samugheu, etc.) e sa forma si in sa grafia campidanesa clàssica.

Sos pronùmenes àtonos dirìgidos e indiretos podent èssere cumbinados intre issos in fràsias in ue est presente siat unu cumplementu ogetu siat unu cumplementu de tèrmine dende orìgine a sos pronùmenes dòpios. In custu casu, su sardu sighit sa règula generale de sas limbas romanzas, in ue su cumplementu de tèrmine pretzedet su de ogetu.

pronùmenes àtonos indiretos pronùmenes àtonos dirìgidos pronùmenes àtonos dòpios

(indiretos + dirìgidos)

mi mi mi lu/ddu, mi sa/dda

mi los/ddos, mi las/ddas

ti ti ti lu/ddu, ti la/dda

ti los/ddos, ti las/ddas

li/ddi lu/ddu (m.) - sa/dda (f.) bi lu (la, los, las) / si ddu (dda, ddos, ddas) /

nug. liu (lia,lios, lias)

nos/nosi/si nos/nosi/si nos lu (la, los, las) / nosi ddu (dda, ddos, ddas)
bos/bosi/si bos/bosi/si bos lu (la, los, las) / bosi ddu (dda, ddos, ddas)
lis/ddis los/ddos (m.) - las/ddas (f.) bi lu (la, los, las) / si ddu (dda, ddos, ddas) /

nug. liu (lia, lios, lias)

Si sos pronùmenes dòpios pretzedent su verbu (comente est su casu cun totu sos modos fata etzetzione pro su gerùndiu e pro sa de duas persones sing. e plur. de s'imperativu, in ue lu sighint semper) in sardu benint iscritos semper in manera separada, che a in ispagnolu, in catalanu e in italianu (fata etzetzione in custu casu pro sa de tres persones sing. e plur. "glielo"):

  • in sa de unu e sa de duas persones singulares, a diferèntzia de s'italianu, in sardu su pronùmene dativu non mudat: mi lu das / mi ddu jas/donas; ti lu dao / ti ddu jao/donu;
  • in sa de tres persones sing. su dativu li/ddi si remplasat cun sa forma bi logudoresa o de cussa si campidanesa, in manera prètzisa a su chi acontesset in ispagnolu cun se: bi lu dao / si ddu jao/donu (a issu / a issa). A diferèntzia de s'italianu, in sardu sos duos pronùmenes non podent èssere aunidos in una paràula ùnica, francu in su nugoresu, in ue imbetzes s'impreant sas formas dislindadas liu/lia/lios/lias;[433]
  • pro su chi pertocat sa de unu e sa de duas persones plurales tenimus: nos lu das / nosi/si ddu jas/donas; bos lu dao / bosi/si ddu jao/donu. In sa pronùntzia sa "s" de nos e bos ruet (nolu, bolu, etc.)
  • sa de tres persones plur. est uguale a sa de tres sing., che a in ispagnolu, s’italianu, su portughesu e su catalanu: bi lu dao / bosi/si ddu jao/donu (a issos / a issas).

Si sighint su verbu, duncas a pustis de unu gerùndiu o a sa de duas persones sing. e plur. de s'imperativu, sos pronùmenes dòpios podent èssere iscritos in sardu in tres maneras:

  1. unidos diretamente a su verbu, che a in ispagnolu e in italianu: dandemilu / jandemiddu/donendimiddu, damilu / jamiddu/donamiddu;
  2. iscrobados pro mèdiu de unu tratigheddu: dande-mi-lu / jande-mi-ddu, da-mi-lu / ja-mi-ddu. Sa forma cun su tratigheddu si impreat in catalanu, portughesu e frantzesu, e pro custa resone est fàtzile de imparare fintzas pro medas persones chi non sunt de madrelingua italiana chi bolerent istudiare su sardu;
  3. in sa LSC ant, imbetzes, propostu de los iscrobare pro mèdiu de unu puntigheddu mesanu postu in sa matessi artària de su tratigheddu. Custu sistema s’agatat in su catalanu, pro iscrobare sas duas l de sa ela geminada (elle dòpia). Custu bolet nàrrere chi chi disìgiat iscrìere a su computer sos pronùmenes dòpios in sardu impreende su puntent intermèdiu depet iscarrigare una tastiera adata, che a cussa catalana o una adatada, impreare unu sistema operativu Linux (in ue su puntigheddu si podet iscrìere cun “Altgr+.”, impreare programmas che a Wincompose, o impreare su còdighe ASCII (Alt+250, in Windows).

B' at de ammentare chi in sardu sos pronùmenes personales àtonos indiretos e dirìgidos pretzedent fintzas s'infinitu; intre sas limbas romanzas agatamus custu fàbricu in frantzesu e in su portughesu brasilianu: so bènnidu pro ti bìdere (frantz. je suis venu pour tene voir; port. bras. vim parat lhe ver (o parat ver a você), t'apo mutidu pro ti nàrrere una cosa (frantz. j'a sos appelé pour tene nàrrere quelque chose; port. bras. liguei parat lhe dizer uma coisa).

Su pronùmene àtonu dativu in sardu si impreat fintzas pro fraigare sa frase relativa.[434] In sa limba faeddada su fàbricu prus fitianu est difatis sa pitzoca chi ddi chèrgio fàghere su regalu est una cumpàngia de Frantziscu. B'i sunt fintzas àteros duos sèberos, prus pagu impreados ma bàlidos a sa matessi manera: sa pitzoca a chie/a sa cale chèrgio fàghere su regalu est un'amiga mea.

In sardu, che a in s’ispagnolu, su portughesu, su catalanu e fintzas s’italianu (in unos cantos esèmpios fintzas in sa limba iscrita, in unos àteros in cussa chistionada), si podent addopiare siat su dativu siat s'acusativu; in custa manera otenimus unu fàbricu cun unu pronùmene e unu sustantivu o, fintzas, cun duos pronùmenes, un'àtonu e s'àteru tònicu. Sa particularidade in su sardu est chi s'addopiamentu est semper possìbile, fintzas in frases relativas e, pro su chi pertocat a s’acusativu dòpiu, fintzas si su sustantivu benit a pustis. Pro more de s'influssu de su sardu custu impreu est fitianu fintzas in s'italianu regionale de sa Sardigna. Esèmpios de dativu dòpiu sunt dd'apo dadu su libru a Mario, a mie mi praghet su licore de murta, sa pitzoca chi dd'apo presentadu a Juanni est un'istràngia; s’acusativu dòpiu l'agatamus in frases che a su libru dd'apo giai leadu, non dd’apo bidu a Bustianu (cust’ùrtimu impreu, cun su sustantivu pospostu, in paris a su sardu s’agatat fintzas in s'ispagnolu de s’Argentina, no lo vi a Sebastián; in unas àteras limbas e in s'ispagnolu de Ispagna si preferit s'antepositzione de su sustantivu, fàbricu possìbile fintzas in sardu: a Bustianu non dd'apo bidu, Sebastiano non l'ho visto, a Sebastián no lo he visto, ecc.).

Pronùmenes tònicos modìfica

Sos pronùmenes tònicos in sardu in sa de unu e sa de duas persones singulares tenent una forma ispetziale si pretzèdidos dae sa prepositzione a, casu singulare intre sas limbas romanzas, e cun/chin, caraterìstica chi su sardu cumpartzit cun s'ispagnolu, su portughesu e su napoletanu. Fintzas in custas tabellas est sinnada in antis sa forma logudoresa e a pustis cussa campidanesa. Si b’at una forma in LSC diferente dae ambas, in antis de totus b’est cussa. Sas formas de sa de tres persones singulares e de sas tres persones de su plurale cointzident e non benint repìtidas pro custa resone. Annotamala, custas formas sunt fintzas uguales a sas de sos pronùmenes sugetu chi li currispondent, comente acontesset fintzas in ispagnolu, catalanu, portughesu, italianu e, cun s'etzetzione de lui in logu de il, fintzas in frantzesu.

a pustis de sas prepositziones pro/po, dae/de, intra/tra, segundu, ecc. a pustis de sa prepositzione a a pustis de sa prepositzione con/chin

(sa variante chin è pròpia de su nugoresu)

mene (a mie)/mei mie/mimi (nug. mime) cun megus (nug. chinmecus)
tene (a tie)/tei tie/tui (nug. tibe) cun tegus (nug. chintecus)
issu (isse) - issa
nois/nos/nosu
bois/bosàteros/bosatrus - bosàteras/bosatras
issos/issus - issas

Sa prepositzione segundu podet èssere apostrofada si la sighet una vocale: segund'issu o segundu issu.

Avèrbios pronominales modìfica

Su sardu faghet impreu abundosu meda de partigheddas pronominales in cuntestos medas: in unos cantos casu custu impreu est cumpartzidu cun su catalanu, s'italianu e su frantzesu, in unos àteros casos est pròpiu de su sardu, no agatende·si in custas limbas nen, craru, in s'ispagnolu o in su portughesu, bidu chi ambas non faghent impreu de avèrbios pronominales. Comente acontesset in manera ispeculare in s’italianu, su frantzesu e su catalanu, sa partighedda nde (in campidanesu ndi) si impreat cun verbos chi, fintzas no essende in issos matessi riflessivos ma transitivos, ammitent s'impreu de sos pronùmenes riflessivos in presèntzia de unu cumplementu ogetu, che a s'esèmpiu mi còmporo una paja de pantalones. Si s'ogetu no est mentovadu in manera crara benint impreados sos avèrbios pronominales. Esèmpios tìpicos de custu impreu sunt "pigare" e e "comporare", ma fintzas "bìdere", "castiare", "lèghere", "papare", "bìdere" e medas àteros: mi nde pigo/mi nde leo, mi nde pigo/mi nde leo, me ne prendo, je m'en prend, me n'agafo. Tenimus, duncas, custu fàbricu cun totus sos pronùmenes riflessivos: mi nde pigo/leo, ti nde pigas/leas, si nde pigat/leat, nos nde pigamus/leamus, bos nde pigàis/leàis, si nde pigant/leant. Su verbu pigare si impreat in parte manna de sa Sardigna, ma in Logudoro si preferit leare (in cantu in su setentrione de s'ìsula pigare signìficat fintzas artziare), chi podet dare chi bèngiat dae s'ispagnolu llevar, verbu chi imbetzes in unas àteras partes signìficat "comporare". Duncas mi nde leo podet èssere "mi nde pigo" o "mi nde còmporo", ti nde leas "ti nde pigas/còmporas", etc. Sa cumbinatzione pronùmene-avèrbiu pronominale andat semper iscrita separada (francu si sighit su verbu, casu possìbile petzi cun gerùndiu e imperativu), fintzas in sa de unu e sa de duas persones plurales, nointames in custas persones in sa parte manna de sas variantes tzentru-setentrionales sa "s" non si pronùntziet e resurtet pro custu "no'nde", "bo'nde". In sos dialetos tzentrales si pronùntzia, e si podet fintzas iscrìere, nosi nde, bosi nde, mentras in cussos meridionales sa diferèntzia intre sa de unu e sa de duas persones plurales podet bènnere a rùere, resurtende de cunsighèntzia ambos uguales a sa de tres singulare e plurale: si nde.

Fintzas s'impreu de sos avèrbios pronominales cun verbos intransitivos chi sinnalant ischirriada dae unu logu e chi ammitent sos pronùmenes riflessivos, che a andare, partire, etc., est cumpartzidu dae su sardu cun su catalanu, su frantzesu e s’italianu: mi nde ando, apostrofadu in mi nd'ando (m'en vaig, je m'en vais, me ne vado), ti nd'andas, si nd'andat, nos nd'andamus, bos nd'andeis, si nd'andant . In custu casu, ultres a nde/ndi, in logudoresu podimus tènnere fintzas che (de cale est difùndida fintzas sa grafia ke): mi k'ando (mi che ando), ti k'andas, etc.

Fitianu in sa matessi manera, in custas bator limbas, est s'impreu de custas partigheddas cun verbos intransitivos chi reent su cumplementu de tèrmine. Inoghe sos pronùmenes cun cales benint cumbinados sos avèrbios pronominales sunt cussos àtonos indiretos, in dativu, e in sardu a sa de tres persones singulares e plurales est furriadu s'òrdine issoro. Duncas s'avèrbiu pronominale pretzedet su pronùmene dativu: nde ddi dao/nde li dao. Sas formas possìbiles sunt: mi nde das, ti nde dao, nde ddi/nde los dao, nos nde das, bos nde dao, nde ddis/nde lis dao.

Su sardu impreat, però, sos avèrbios pronominales fintzas in àteras duas situatziones in ue issos, in sasas limbas romanzas majores, non sunt presentes:

  1. cun verbos riflessivos beros. In custu casu sos verbos chi indicant ischirriada o istàgiu dae unu logu impreant nde: mi nde peso, ti nde pesas, si nde pesat, etc. Sa forma cun ne est fitiana fintzas in s'italianu regionale de sa Sardigna. Sos verbos chi imbetzes indicant acurtziadura a unu logu impreant che (iscritu cadatantu, in grafias personales, comente ke): mi che corco, ti che corcas, si che corcat, etc.
  2. cun verbos transitivos, chi reent su cumplementu ogetu. In custu casu sos pronùmenes de acumpangiamentu a sos avèrbios pronominales sunt cussos àtonos dirìgidos, est a nàrrere in acusativu. Su verbu pigare podet èssere impreadu fintzas inoghe: mi nde pigas, ti nde pigo. In sa de tres persones sing. e plur. s'òrdine si furriat in manera cabale che a pro sos verbos intransitivos, e s'avèrbiu pronominale andat a in antis de su pronùmene: nde ddu o nde lu pigo, nde dda o nde sa pigo; custa forma est difìtzile de impreare pro persones chi non tèngiant un connoschimentu bonu de sa limba e est fintzas difìtzile de traduire in manera literale in àteras limbas, bolende significare "lu pigo dae cue (in ue s'agatat)". Sas formas de su plurale sunt nos nde pigas, bos nde pigo e, comente a in sa de tres sing., nde ddos (nde los) pigo, nde ddas (nde las) pigo.

In totus custas cumbinatziones, siat cun sa partighedda nde/ndi siat cun sa chi, sos avèrbios pronominales aparint semper in antis de su nùmene, francu cando sunt cun su gerùndiu e s'imperativu, in ue aparint a pustis. In custu ùrtimu casu, comente pro sos pronùmenes indiretos e dirìgidos, podimus iscrìere sa cumbinatzione verbu-pronùmene dativu-avèrbiu pronominale in tres maneras: separados dae unu tratigheddu, dende-nde-ddi (dende·bi·nde), de unu puntigheddu, o fintzas unidos, jandendeddi.

Unos àteros avèrbios pronominales impreados in sardu sunt sos chi remplasant s'indicu de unu logu determinadu, che a in s’italianu ci pro "inoghe" o "in cue", in frantzesu y e in catalanu hi cun sos matessi impreos. In sas grafias logudoresas e campidanesas clàssicas si impreat sa matessi partighedda siat chi su logu in chistione siat indedda, siat chi siat a curtzu, est a nàrrere bi e nche, in ue bi podet èssere apostrofadu, mentras nche nono: b'ando/nch'ando, b'enis (bi benis)/nche benis. In sas variantes tzentrales o de mesania s'impreant però duas formas, ddoe pro indicare unu logu a indedda de chi faeddat, che pro nd'indicare unu a curtzu, e ambas podent èssere apostrofadas: dd'ando, ch'enis (che benis, in LSC non cheret apostrofada). Ddoe non depet èssere confùndida cun su pronùmene àtonu dirìgidu ddu.

Relativos modìfica

chi
chie/chini

Interrogativos (LSC in grassetu) modìfica

cale?/cali?
cantu?
ite?/ita?
chie?/chini?

Pronùmenes e agetivos possessivos modìfica

meu/miu - mea o mia/mia
tuo o tou/tuu - tua
suo o sou/suu- sua; de vostè/fostei; bostru/bostu (de bos)
nostru/nostu
bostru (nug. brostu)/de boisàteros/bosatrus - de boisàteras/bosatras,
issoro/insoru
Sos pronùmenes possessivos benint collocados semper a pustis de su sustantivu de riferimentu, casu custu masaprestu singulare in su panorama de sas limbas romanzas, islavas o germànicas: sa màchina mea, sa bursa tua, su traballu nostru.
Sos nùmenes de parentiu e àteros sunt impreados chene s'artìculu: babbu tuo, tziu suo, sogra mea, ghermanu nostru, ghermanitu 'e boisàteros, ma fintzas domo sua, bidda nostra, etc. In sardu custu acontesset fintzas si custos sustantivos sunt a su plurale, impreu chi, mescamente si a su feminile, est istadu tramudadu fintzas a s'italianu regionale de sa Sardigna, fata etzetzione pro su pronùmene issos, bidu chi custu est s'ùnicu chi in italianu andat semper cun s'artìculu: sorres tuas ( (le) tue sorelle), fradiles meos ( (i) miei cugini), tzias issoro (le loro zie).
In sardu, a pustis de unas cantas prepositzione, benint impreados de sòlitu sos pronùmenes possessivos: dae in antis de mene, dae segus a mene, in fatu de mene, in antis de mene, a pustis de mene; cfr. s'ispagnolu delante mío, detrás mío). Sas formas in antis de mene/a meas/mei, etc., sunt fintzas comunas, fintzas si diant pòdere èssere bènnidas dae unu calcu de s'italianu.

Pronùmenes e agetivos dimustrativos modìfica

custu,custos/custus - custa,custas
cussu, cussos/cussus - cussa, cussas
cuddu, cuddos/cuddus - cudda, cuddas

Avèrbios interrogativos modìfica

cando/candu?
comente/comenti?
ue? o ube? in ue? o in ube?; a in ue o a in ube? (diretzione)/aundi?, innui? (sa forma sarda vàriat si est una diretzione, cfr. s'ispagnolu ¿adónde?)

Prepositziones modìfica

Simpres modìfica

a (diretzione)
cun o chin
dae/de
de
in (situatzione)
pro/po
intre, intra o tra
segundu
de in antis (de)
dae segus/de fatu (de)
in antis (de)
a pustis (de), a coa
Su sardu, che a s'ispagnolu e su portoghesu, faghet distintzione intre mòvida cara a unu logu e istadu in logu: so andende a Casteddu / a Ispagna; so in Bartzelona / in Sardigna

Articuladas modìfica

Sing. Plur.
a su - a sa a sos/a is - a sas/a is
cun o chin su - cun o chin sa cun o chin sos/cun is - cun o chin sas/cun is
de su - de sa de sos/de is - de sas/de is
in su - in sa in sos/in is - in sas/in is
pro/po su - pro/po sa pro sos/po is - pro sas/po is

In su faeddu, cando in o cun si ligant a s'artìculu indeterminativu unu / -a, s'agiunghet pro eufonia una -d epentètica, chi però non cheret iscrita. Duncas, pro esempru:

iscritu: cantende in unu tzilleri, pronuntziadu: cantende ind unu tzilleri.

Verbos modìfica

Sos verbos tenent tres coniugatziones (-are, -ere / -i(ri), -ire / -i(ri)).

S a morfologia verbale diferit in manera notèvole dae cussa italiana e cunservat caraterìsticas de su latinu tardu o de sas limbas neolatinas otzidentales. Sos verbos sardos in su presente indicativu tenent sas custas particularidades: sa prima persone singulare acabat in -o in sas variantes tzentru-setentrionales (agabbu chi tenet in paris cun in s'italianu, in s'ispagnolu e in su portughesu; ambas custas ùrtimas duas limbas tenent cadauna petzi bator verbos cun un’àteru agabbu a sa 1ª persone sing.) e in -u in su campidanesu; sa segunda persone sing. acabat semper in -s, che a in ispagnolu, catalanu e portughesu, agabbu derivadu dae su latinu; sa de tres persones singulares e plurale tenet s’agabbu caraterìsticu in -t, pròpiu de su sardu intre sas limbas romanzas e bènnidu diretamente dae su latinu; sa prima persone plurale tenet in su sardu tzentru-setentrionale sos acabos -amus, -imus, prètzisos a sos de s'ispagnolu e de su portughesu -amos, -emos, -imos, chi sunt uguales a sos de su latinu; pro csu chi pertocat sa de duas persones plurales, sas variantes tzentru-setentrionales tenetn in sa de duas e de tres declinatziones s’agabbu -ides (latinu -itis), mentras sas variantes tzentru-meridionales tenent in sas tres declinatziones -àis, -èis, -is, acabos uguales a sos ispagnolas -áis, -éis, -ís e a sos portughesos, limba in ue sa 2a persone pl. est però disusada, in dies de oe.

S'interrogativa si format generalmente in duas maneras:

  1. cun sa furriada de s'ausiliare: Juanni tzucadu est?, papadu as?
  2. cun sa furriada de su verbu: un'aràngiu lu cheres/ddu bolis? o cun sa partighedda interrogativa a: pro esempru a lu cheres unaràngiu?. Sa forma cun sa partighedda interrogativa est tìpica de sos dialetos tzentru-setentrionales.

Pighende in cunsideru sos tempos e sos modos diferentes, s'indicativu passadu remotu est belle de su totu iscumpartu dae s'impreu comunu (che a in sas limbas romanzas setentrionales de sa Gàllia e de s’Itàlia de su Nord) remplasadu dae su passadu imbeniente, ma resurtat atestadu in sos documentos de s’Edade de Mesu e, galu oe, in sas formas cultas e literàrias in intrèveru cun s'imperfetu; s'evolutzione istòrica sua in su tempus de s’Edade de Mesu a sas formas cultas de oe est istada de pare a pare pro sa de tres persones singulares e plurale: ipsu cant-avit>-ait/-ayt>-isit/-esit>issu cant-esi/-eit; ipsos cant-arunt/-erunt>-aynt>-isin/-esin>issos cant-esi/-ein. In sas variantes tzentru-meridionales est istadu remplasadu in manera totale dae su passadu imbeniente. Un'impreu galu atuale de su passadu remotu b’est, però, in sos dialetos tzentrales de transitzione o "Mesanía", in ue est impreadu pro su verbu èssere.

S'indicativu benidore simpre si format pro mèdiu de su verbu àere/ài(ri) a su presente prus sa prepositzione a e s'infinitu de su verbu in chistione: es. deo apo a nàrrere/deu apu a na(rr)i(ri), tue as a nàrrere/tui as a na(rr)i(ri) (cfr. Latinu tardu habere ad + infinitu), etc. In sa limba faeddada sa prima persone apo/apu podet èssere apostrofada: "ap'a nàrrere".

In sos dialetos tzentru-setentrionales e in sa LSC, su cunditzionale presente si format impreende una forma modificada de su verbu dèpere prus sa prepositzione a e s'infinitu: pro esempru deo diat nàrrere, tuas dias nàrrere, etc. In sos dialetos de transitzione e in cussos tzentru-meridionales, imbetzes de dèpere s'impreat sa forma de s'imperfetu de su verbu ài(ri), prus sa prepositzione a e s'infinitu: deu emu o apia a na(rr)i(ri), tui apias o íast a na(rr)i(ri), etc.

S'imperativu negativu si format impreende su dennegu no/non e su congiuntivu: pro esempru no andes, non còmpores, che a a sas limbas romanzas ibèricas.

Su gerùndiu, in sardu, tenet funtziones medas e medas isfumaduras chi non s’agatant in italianu ne in àteras limbas romanzas; unos cantos impreos s'atzapant in ispagnolu, catalanu o portughesu, unos àteros in inglesu, unos àteros galu sunt pròpios de su sardu ebbia e s'agatant fintzas in s'italianu regionale. Sas funtziones printzipales suas sunt:[435]

  • cunditzionale: fininde oe, ando deretu a igue;
  • temporale: ghirande a Nùgoro apo bidu su fogu (it. tornando a Nuoro ho visto il fuoco = ho visto il fuoco mentre stavo tornando a Nuoro;. ispagnolu regresando a Nuoro vi el fuego, inglesu i saw the fire (as I was) coming back to Nuoro); custu impreu est possìbile fintzas in su passadu, si puru in sa limba faeddada est raru meda: essende essia dae domo, Maria est andada a bidda;
  • cuntzessiva: fintzas traballende meda non mi bastat;
  • causale: sende tardu, non b'est cheridu andare;
  • modale: at fatu tantu dinare traballende meda
  • gerùndiu impreadu a pustis de sos verbos de pertzetzione sensoriale: apo bidu sa gente ballende (in inglesu, I saw the people dancing, in ispagnolu e in portoghesu, vi la gente bailando/vi a gente dançando);
  • pro more de su fatu chi su sardu no impreat su partitzìpiu presente, su gerùndiu podet acumprire sas funtziones suas. Pro esempru abba buddende podet significare siat "abba chi buddet" sia "abba chi tenet sa calidade de èssere buddida", che a in ‘ispagnolu: dd'apo ghetadu a s'abba buddende (ispagn. lo eché al agua hirviendo).

Sa forma progressiva si format cun s'ausilare èssere prus su gerùndiu: pro esempru so andende/so andande/seu andendi, fia faghende/fipo faghende/fui faende/femu faendi, caraterìstica comuna a sa limba inglesa, a su tataresu e a su gadduresu.

Su sardu però, tenet un'impreu in prus totu suo de custa forma, difatis l'estendet fintzas a atziones chi non sunt istadas galu incumintzadas, ma chi (si suponet chi) ant a èssere batidas a tèrmine luego. Custu impreu est comunu meda fintzas in s'italianu regionale de sa Sardigna, in ue est meda difùndidu in totu sos pìgios sotziales de sa populatzione sarda. In custu casu s'ausiliare chi reet su gerùndiu, èssere in sardu, stare in italianu, podet fintzas èssere omitidu: ma tando, andas a mi lu fàghere su cumandu o nono? (so) andende (ma allora, vai a farmi la commissione oppure no? (sto) andando [italianu regionale de sa Sardigna ] / ora vado [italianu istandard]). In s'italianu regionale sardu est fintzas possìbile impreare giai (già) cun funtzione de benidore: già sto andando/già vado, che a calcu de su sardu giai so andende; custu impreu esistet fintzas in ispagnolu e portughesu (ya voy/já vou). S'impreu de su gerùndiu referidu a un'atzione benidora s’agatat in s'inglesu, ma non in unas àteras limbas romanzas o in su tedescu (ingl. I'm going now/I'm gonna go now; spagn. ya voy/ahora voy/voy a ir ahora (mismo); port. já vou/vou mesmo/vou ir agora; cat. ara vaig; fran. je vais maintenant; ted. ich gehe jetzt ). Fintzas in sardu est possìbile agiùnghere un'avèrbiu chi afòrtiet s'idea de s’immediadesa de s'atzione, comente a in s’ispagn. mismo o in port. mesmo (matessi), pro esempru etotu o matessi, lassende·si fortzis in s'impreu comunu prefèrrere su primu ca in sardu est "matessi" comente a avèrbiu, mentras su segundu l'est fintzas comente a agetivu. Sa frase risultante est difìtzile de bortare a s’italianu, a su mancu a sa lìtera: so andende como etotu.

Verbu èssere/èssi(ri) modìfica

  • Indicativu presente: deo/deu so(e)/seo/seu ; tue/tui ses; issu/isse est ; nos/nois/nosu semus/seus ; bois o bosàteros/bosàtrus sezis/seis ; issos/issus sunt o funt .
  • Indicativu imperfetu: deo/deu fi(p)o/fia o femu; tue/tui fis/fìas(t); issu/isse fìat/fit; nos/nois/nosu fimus/fia(m)us o femus ; bois o bosàteros/bosàtrus fizis/fia(z)is o festis ; issos/issus fint/fìant. In LSC: deo fia; tue fias; issu/isse fiat, nois fìamus; bois o boisàteros fiais; issos fiant.
  • Indicativu passadu pròssimu: deo/deu so(e)/seo ista(d)u o stètiu ; tue/tui ses ista(d)u o stètiu ; issu/isse est ista(d)u o stètiu ; nos/nois/nosu semus/seus ista(d)os o stètius ; bois/bosàteros/bosàtrus sezis/seis ista(d)os o stètius ; issos/issus sunt o funt ista(d)os o stètius. In LSC: deo so istadu; tue ses istadu; issu/isse est istadu; nois semus istados; bois seis istados; issos sunt istados.
  • Indicativu trapassadu pròssimu imperfetu: deo/deu fi(p)o/fia ista(d)u o femu stètiu ; tue fis/fìas ista(d)u o stètiu ; issu/isse fìat/fit ista(d)u o stètiu ; nos/nois/nosu fimus/fìa(m)us o femus ista(d)os o stètius ; bois o bosàteros/bosàtrus fizis/fia(z)is ista(d)os o stètius ; issos/issus fint/fìant ista(d)os o stètius . In LSC: deo fia istadu; tue fias istadu; issu/isse fiat istadu; nois fìamus istados; bois fiais istados; issos fiant istados.
  • Indicativu passadu remotu: su passadu remotu, escludende sos impreos cultos, est generalmente disusadu; nointames custu, sas formas de su verbu èssere sunt impreadas in manera normale, in logu de cussas de s'imperfetu, in su Monteferru, Guiltzier, Barigadu e in unas cantas zonas de su campidanesu rùsticu (Trexenta) e de s'Ogiastra: jeo/deu fui ; tue/tui fustis ; issu fuit/fut ; nos/nosu fimis o fustiaus ; bosàteros/bosatrus fust(ia)is ; issos/issus fuint o funtiant .
  • Indicativu benidore: deo/deu apo/apu a èssere/essi ; tue/tui as a èssere/essi ; issu/isse at a èssere/essi ; nos/nois/nosu a(m)us/eus a èssere/essi ; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is/eis a èssere/essi ; issos/issus ant a èssere/essi . In LSC: deo apo a èssere; tue as a èssere; issu/isse at a èssere; nois amus a èssere; bois ais a èssere; issos ant a èssere.
  • Indicativu benidore anteriore: deo/deu apo/apu a èssere/essi ista(d)u o stètiu ; tue/tui as a èssere/essi ista(d)u o stètiu ; issu/isse at a èssere/essi ista(d)u o stètiu ; nos/nois a(m)us/eus a èssere/essi ista(d)os o stètius ; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a èssere/essi ista(d)os o stètius ; issos/issus ant a èssere/essi ista(d)os o stètius . In LSC: deo apo a èssere istadu; tue as a èssere istadu; issu/isse at a èssere istadu; nois amus a èssere istados; bois ais a èssere istados; issos ant a èssere istados.
  • Congiuntivu presente: chi deo/deu sia; chi tue/tui sias ; chi issu/isse siat ; chi nos/nois sia(m)us ; chi bois o bosàteros/bosàtrus sia(z)is ; chi issos/issus sìant . In LSC: chi deo sia; chi tue sias; chi issu/isse siat; chi nois siamus; chi bois siais; chi issos siant.
  • Congiuntivu passadu: chi deo/deu sia ista(d)u o stètiu ; chi tue/tui sias ista(d)u o stètiu ; chi issu/isse siat ista(d)u o stètiu ; chi nos/nois sia(m)us ista(d)os o stètius ; chi bois o bosàteros/bosàtrus sia(z)is ista(d)os o stètius ; chi issos/issus siant ista(d)os o stètius . In LSC: chi deo sia istadu; chi tue sias istadu; chi issu/isse siat istadu; chi nois siamus istados; chi bois siais istados; chi issos siant istados.
  • Cunditzionale presente: deo/deu dia o apia o emu a èssere/essi ; tue/tui dias o apias a èssere/essi ; issu/isse diat o apiat a èssere/essi ; nos/nois diamus o apiàus a èssere/essi ; bos o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a èssere/essi ; issos/issus diant o apiant a èssere/essi . In LSC: deo dia a èssere; tue dias a èssere; issu/isse diat a èssere; nois diamus a èssere; bois diais a èssere; issos diant a èssere.
  • Cunditzionale passadu: deo/jeo dia o apia o emu a èssere/essi ista(d)u o stètiu ; tue dias o apias a èssere/essi ista(d)u o stètiu ; issu/isse diat o apiat a èssere/essi ista(d)u o stètiu ; nos/nois diamus o apiàus a èssere/essi ista(d)os o stètius ; bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a èssere/essi ista(d)os o stètius ; issos/issus diant o apiant a èssere ista(d)os o stètius . In LSC: deo dia a èssere istadu; tue dias a èssere istadu; issu/isse diat a èssere istadu; nois diamus a èssere istados; bois diais a èssere istados; issos diant a èssere istados.
  • Gerùndiu presente: (es)sende/(es)sendi . In LSC: essende.
  • Gerùndiu passadu: (es)sende ista(d)u o (es)sendi stètiu. In LSC: essende istadu. .

Verbu àere/ài(ri). modìfica

Su verbu àere/ài(ri) est impreadu a sa sola petzi in sas variantes tzentru-setentrionales; in sas variantes tzentru-meridionales est impreadu petzi che a ausiliare pro formare sos tempos cumpostos, mentras cun su significadu de s'italianu tènnere su verbu tènnere/tènni(ri) lu remplasat semper, comente acontesset in s’ispagnolu, su catalanu, su portughesu (in ue su verbu haver est belle de su totu iscumpartu) e su napuletanu. Pro custa resone in custu ischema benint indicadas in manera ùnica sas formas de su presente e de s'imperfetu de sos dialetos tzentru-meridionales, chi sunt sas solas ue in sos tempos assentados aparit su verbu àere/ài(ri)..

  • Indicativu presente: deo/deu apo/apu ; tue/tui as ; issu/isse at ; nos/nois/nosu a(m)us/eus ; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is ; issos/issus ant ; In LSC: deo apo; tue as; issu/isse at; nois amus; bois ais; issos ant.
  • Indicativu imperfetu: deo/deu aìa o emu; tue/tui aìas ; issu/isse aìat ; nos/nois/nosu aia(m)us o abamus ; bois o bosàteros/bosàtrus aia(z)is o abazes ; issos/issus aiant ; In LSC: deo aia; tue aias; issu/isse aiat; nois aìamus; bois aìais; issos aiant.
  • Indicativu passadu pròssimu: deo/deu apo/apu api(d)u; tue/tui as api(d)u; issu/isse at api(d)u; nos/nois/nosu a(m)us/eus api(d)u; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is api(d)u; issos/issus ant api(d)u ; In LSC: deo apo àpidu; tue as àpidu; issu/isse at àpidu; nois amus àpidu; bois ais àpidu; issos ant àpidu.
  • Indicativu trapassadu pròssimu imperfetu: deo/deu aìa o emu api(d)u; tue/tui aìas api(d)u; issu/isse aìat api(d)u; nos/nois/nosu aiamus api(d)u; bois o bosàteros/bosàtrus aia(z)is api(d)u; issos/issus aiant api(d)u; In LSC: deo aia àpidu; tue aias àpidu; issu/isse aiat àpidu; nois aìamus àpidu; bois aiais àpidu; issos aiant àpidu.
  • Indicativu passadu remotu (disusadu in sa limba chistionada e, in dies de oe, presente petzi in sas formas arcàicas de cultas “logudoresas”): deo apesi; tue apestis; issu/isse apesit; nois apemus; bois apezis; issos apesint;
  • Indicativu benidore: deo/deu apo/apu a àere/ài(ri); tue/tui as a àere/ài(ri); issu/isse at a àere/ài(ri); nos/nois/nosu a(m)us/eus a àere/ài(ri); bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a àere/ài(ri); issos/issus ant a àere/ài(ri); In LSC: deo apo a àere; tue as a àere; issu/isse at a àere; nois amus a àere; bois ais a àere; issos ant a àere.
  • Indicativu benidore anteriore: deo/deu apo/apu a àere/ài(ri) àpi(d)u; tue/tui as a àere/ài(ri) àpi(d)u; issu/isse at a àere/ài(ri) àpi(d)u; nos/nois/nosu a(m)us/eus a àere/ài(ri) àpi(d)u; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a àere/ài(ri) àpi(d)u; issos/issus ant a àere/ài(ri) àpi(d)u; In LSC: deo apo a àere àpidu; tue as a àere àpidu; issu/isse at a àere àpidu; nois amus a àere àpidu; bois ais a àere àpidu; issos ant a àere àpidu.
  • Congiuntivu presente: chi deo/deu apa; chi tue/tui apas; chi issu/isse apat; chi nos/nois/nosu apa(m)us; chi bois o bosàteros/bosàtrus apa(z)is; chi issos/issus apant; In LSC: chi deo apa; chi tue apas; chi issu/isse apat; chi nois apamus; chi bois apais; chi issos apant.
  • Congiuntivu passadu: chi deo/deu apa àpi(d)u; chi tue/tui apas àpi(d)u; chi issu/isse apat àpi(d)u; chi nos/nois/nosu apa(m)us àpi(d)u; chi bois o bosàteros/bosàtrus apa(z)is àpi(d)u; chi issos/issus apant àpi(d)u; In LSC: chi deo apa àpidu; chi tue apas àpidu; chi issu/isse apat àpidu; chi nois apamus àpidu; chi bois apais àpidu; chi issos apant àpidu.
  • Cunditzionale presente: deo/deu dia o apia o emu a àere/ài(ri); tue/tui dias o apias a àere/ài(ri); issu/isse diat o apiat a àere/ài(ri); nos/nois/nosu diamus o apiàus a àere/ài(ri); bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a àere; issos/issus diant o apiant a àere; In LSC: deo dia a àere, tue dias a àere, issu/isse diat a àere, nois diamus a àere, bois diais a àere; issos diant a àere.
  • Cunditzionale passadu: deo/deu dia o apia o emu a àere/ài(ri) àpi(d)u; tue dias o apias a àere/ài(ri) àpi(d)u; issu/isse diat o apiat a àere/ài(ri) àpi(d)u; nos/nois/nosu diamus o apiàus a àere/ài(ri) àpi(d)u; bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a aère/ài(ri) àpi(d)u; issos/issus diant o apiant a àere/ài(ri) àpi(d)u; In LSC: deo dia a àere àpidu, tue dias a àere àpidu, issu/isse diat a àere àpidu, nois diamus a àere àpidu, bois diais a àere àpidu; issos diant a àere àpidu.
  • Gerùndiu presente: aende/aendi; In LSC: aende
  • Gerùndiu passadu: aende/aendi àpi(d)u. In LSC: aende àpidu

Coniugatzione in -are/-a(r)i : Verbu cantare/canta(r)i modìfica

  • Indicativu presente: deo/deu canto/cantu; tue/tui cantas; issu/isse cantat; nos/nois/nosu canta(m)us; bois o bosàteros/bosàtrus canta(z)is; issos/issus cantant; In LSC: deo canto; tue cantas; issu/isse cantat; nois cantamus; bois cantades; issos cantant.
  • Indicativu imperfetu: deo/deu cantaìa/cantamu; tue/tui cantaias; issu/isse cantaiat; nos/nois/nosu cantaia(m)us; bois o bosàteros/bosàtrus cantaia(z)is; issos/issus cantaiant; In LSC: deo cantaia; tue cantaias, issu/isse cantaiat; nois cantaìamus; bois cantaiais; issos cantaiant.
  • Indicativu passadu pròssimu: deo/deu apo/apu canta(d)u; tue/tui as canta(d)u; issu/isse at canta(d)u; nos/nois/nosu a(m)us/eus canta(d)u; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is canta(d)u; issos/issus ant canta(d)u; In LSC: deo apo cantadu; tue as cantadu; issu/isse at cantadu; nois amus cantadu; bois ais cantadu; issos ant cantadu.
  • Indicativu trapassadu pròssimu imperfetu: deo/deu aia o emu canta(d)u; tue/tui aias canta(d)u; issu/isse aiat canta(d)u; nos/nois/nosu aia(m)us canta(d)u; bois o bosàteros/bosàtrus aia(z)is canta(d)u; issos/issus aiant canta(d)u; In LSC: deo aia cantadu; tue aias cantadu; issu/isse aia cantadu; nois aìamus cantadu; bois aiais cantadu; issos aiant cantadu.
  • Indicativu passadu remotu (disusadu in sa limba chistionada, s’agatat in sas formas arcàicas e cultas ebbia): deo cante(s)i; tue cantestis; issu/isse cante(s)it; nois cantèsimus; bois cantezis; issos cantesint o canterunt;
  • Indicativu benidore: deo/deu apo/apu a cantare/cantai; tue/tui as a cantare/canta(r)i; issu/isse at a cantare/canta(r)i; nos/nois/nosu a(m)us/eus a cantare/canta(r)i; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a cantare/canta(r)i; issos/issus ant a cantare/canta(r)i; In LSC: deo apo a cantare; tue as a cantare; issu/isse at a cantare; nois amus a cantare; bois ais a cantare; issos ant a cantare.
  • Indicativu benidore anteriore: deo/deu apo/apu a àere/ài(ri) canta(d)u; tue/tui as a àere/ài(ri) canta(d)u; issu/isse at a àere/ài(ri) canta(d)u; nos/nois/nosu a(m)us/eus a àere/ài(ri) canta(d)u; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a àere/ài(ri) canta(d)u; issos/issus ant a àere/ài(ri) canta(d)u; In LSC: deo apo a àere cantadu; tue as a àere cantadu; issu/isse at a àere cantadu; nois amus a àere cantadu; bois ais a àere cantadu; issos ant a àere cantadu.
  • Congiuntivu presente: chi deo/deu cante/canti; chi tue/tui cantes/cantis; chi issu/isse cantet/cantit; chi nos/nois/nosu cante(m)us; chi bois o bosàteros/bosàtrus cante(z)is; chi issos/issus cantent/cantint; In LSC: chi deo cante; chi tue cantes; chi isse cantet; chi nois cantemus; chi bois canteis; chi issos cantent.
  • Congiuntivo passato: chi deo/deu apa canta(d)u; chi tue/tui apas canta(d)u; chi issu/isse apat canta(d)u; chi nos/nois/nosu apa(m)us canta(d)u; chi bois o bosàteros/bosàtrus apa(z)is canta(d)u; chi issos/issus apant canta(d)u; In LSC: chi deo apa cantadu; chi tue apas cantadu; chi issu/isse apat cantadu; chi nois apamus cantadu; chi bois apais cantadu; chi issos apant cantadu.
  • Cunditzionale presente: deo/deu dia o apia o emu a cantare/canta(r)i; tue/tui dias o apias a cantare/canta(r)i; issu/isse diat o apiat a cantare/canta(r)i; nos/nois/nosu diamus o apiàus a cantare/canta(r)i; bois/bosàteros dia(z)is o apiàis a cantare/canta(r)i; issos/issus diant o apiant a cantare/canta(r)i; In LSC: deo dia cantare, tue dias cantare; issu/isse diat a cantare; nois diamus a cantare; bois diais a cantare; issos diant a cantare.
  • Cunditzionale passadu: deo/deu dia o apia o emu a àere/ài(ri) canta(d)u; tue/tui dias o apias a àere/ài(ri) canta(d)u; issu/isse diat o apiat a àere/ài(ri) canta(d)u; nos/nois/nosu diamus o apiàus a àere/ài(ri) canta(d)u; bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a àere/ài(ri) canta(d)u; issos/issus diant o apiant a àere canta(d)u; In LSC: deo dia àere cantadu, tue dias àere cantadu; issu/isse diat àere cantadu; nois diamus àere cantadu; bois diais àere cantadu; issos diant àere cantadu.
  • Gerùndiu presente: cantande/cantende/cantendi; In LSC: cantende.
  • Gerùndiu passadu: aende/aendi canta(d)u. In LSC: aende cantadu.

Coniugatzione in -ere/-i(ri) : Verbu tìmere/tìmi(ri) modìfica

  • Indicativu presente: deo/deu timo/timu ; tue/tui times/timis ; issu/isse timet/timit ; nos/nois/nosu timimus o timèus ; bois o bosàteros/bosàtrus timideso timèis ; issos/issus timent/timint ; In LSC: deo timo; tue times; issu/isse timet; nois timimus; bois timides; issos timent.
  • Indicativu imperfetu: deo/deu timia ; tue/tui timias ; issu/isse timiat ; nos/nois/nosu timia(m)us ; bois o bosàteros/bosàtrus timia(z)is ; issos/issus timiant ; In LSC: deo timia; tue timias; issu/isse timiat; nois timìamus; bois timiais; issos timiant.
  • Indicativu passadu pròssimu: deo/deu apo/apu tìmi(d)u ; tue/tui as tìmi(d)u ; issu/isse at tìmi(d)u ; nos/nois/nosu a(m)us/eus tìmi(d)u ; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is/ais tìmi(d)u ; issos/issus ant tìmi(d)u ; In LSC: deo apo timidu; tue as timidu; issu/isse at timidu; nois amus timidu; bois ais timidu; issos ant timidu.
  • Indicativu trapassadu pròssimu imperfetu: deo/deu aiao emu tìmi(d)u ; tue/tui aias tìmi(d)u ; issu/isse aiat tìmi(d)u ; nois/nos aia(m)us tìmi(d)u ; bois o bosàteros/bosàtrus aia(z)is tìmi(d)u ; issos/issus aiant tìmi(d)u ; In LSC: deo aia timidu; tue aias timidu; issu/isse aia timidu; nois aìamus timidu; bois aiais timidu; issos aiant timidu.
  • Indicativu passadu remotu (disusadu in sa limba chistionada, presente in sas formas arcàicas e cultas ebbia): deo time(s)i ; tue timestis ; issu/isse time(s)it ; nois timè(si)mus ; bois timezis ; issos timèsint o timèrunt ; In LSC: deo timei; tue timeis; issu/isse timeit; nois timemus; bois timeis; issos timeint.
  • Indicativu benidore: deo/deu apo/apu a tìmere/tìmi(ri) ; tue/tui as a tìmere/timi(ri) ; issu/isse at a tìmere/timi(ri) ; nos/nois/nosu a(m)us/eus a tìmere/timi(ri) ; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a tìmere/timi(ri) ; issos/issus ant a tìmere/timi(ri) ; In LSC: deo apo a tìmere; tue as a tìmere; issu/isse at a tìmere; nois amus a tìmere; bois ais a tìmere; issos ant a tìmere.
  • Indicativu benidore anteriore: deo/deu apo/apu a àere/ài(ri) tìmi(d)u ; tue/tui as a àere/ài(ri) tìmi(d)u ; issu/isse at a àere/ài(ri) tìmi(d)u ; nos/nois/nosu a(m)us/eus a àere/ài(ri) tìmi(d)u ; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a àere/ài(ri) tìmi(d)u ; issos/issus ant a àere/ài(ri) tìmi(d)u ; In LSC: deo apo a àere tìmidu; tue as a àere tìmidu; issu/isse at a àere tìmidu; nois amus a àere tìmidu; bois ais a àere tìmidu; issos ant a àere tìmidu.
  • Congiuntivu presente: chi deo/deu tima ; chi tue/tui timas ; chi issu/isse timat ; chi nos/nois/nosu tima(m)us ; chi bois o bosàteros/bosàtrus tima(z)is ; chi issos/issus timant ; In LSC: chi deo tima; chi tue timas; chi issu/isse timat; chi nois timamus; chi bois timais; chi issos timant.
  • Congiuntivu passadu: chi deo/deu apa tìmi(d)u ; chi tue/tui apas tìmi(d)u ; chi issu/isse apat tìmi(d)u ; chi nos/nois/nosu apa(m)us tìmi(d)u ; chi bois o bosàteros/bosàtrus apa(z)is tìmi(d)u ; chi issos/issus apant tìmi(d)u ; In LSC: chi deo apa tìmidu; chi tue apas tìmidu; chi issu/isse apat tìmidu; chi nois apamus tìmidu; chi bois apais tìmidu; chi issos apant tìmidu.
  • Cunditzionale presente: deo/deu dia o apia o emu a tìmere/tìmi(ri) ; tue dias o apias a tìmere/timi(ri) ; issu/isse diat o apiat a tìmere/timi(ri) ; nos/nois/nosu diamus o apiàus a tìmere/timi(ri) ; bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a tìmere/timi(ri) ; issos/issus diant o apiant a tìmere/timi(ri) ; In LSC: deo dia tìmere; tue dias tìmere; issu/isse diat tìmere; nois diamus tìmere; bois diais tìmere; issos diant tìmere.
  • Cunditzionale passadu: deo/deu dia o apia o emu a àere/ài(ri) timi(d)u ; tue dias o apias a àere/ài(ri) timi(d)u ; issu/isse diat o apiat a àere/ài(ri) timi(d)u ; nos/nois/nosu diamus o apiàus a àere/ài(ri) timi(d)u ; bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a àere/ài(ri) timi(d)u ; issos/issus diant o apiant a àere/ài(ri) timi(d)u ; In LSC: deo dia àere tìmidu; tue dias àere tìmidu; issu/isse diat àere tìmidu; nois diamus àere tìmidu; bois diais àere tìmidu; issos diant àere tìmidu.
  • Gerùndiu presente: timende/timendi ; In LSC: timende.
  • Gerùndiu passadu: aende/aendi tìmi(d)u; In LSC: aende tìmidu

Coniugatzione in -ire/-i(ri) : Verbu finire/fini(ri) modìfica

  • Indicativu presente: deo/deu fino/finu ; tue/tui finis ; issu/isse finit ; nos/nois/nosu fini(m)us ; bois o bosàteros/bosàtrus finides o fineis ; issos/issus finint ; In LSC: deo fino; tue finis; issu/isse finit; nois finimus; bois finides; issos finint.
  • Indicativu imperfetu: deo/deu finia ; tue/tui finias ; issu/isse finiat ; nos/nois/nosu finia(m)us ; bois o bosàteros/bosàtrus finia(z)is ; issos/issus finiant ; In LSC: deo finia; tue finias; issu/isse finiat; nois finìamus; bois finiais; issos finiant.
  • Indicativu passadu pròssimu: deo/deu apo/apu fini(d)u ; tue/tui as fini(d)u ; issu/isse at fini(d)u ; nos/nois/nosu a(m)us/eus fini(d)u ; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is fini(d)u ; issos/issus ant fini(d)u ; In LSC: deo apo finidu; tue as finidu; issu/isse at finidu; nois amus finidu; bois ais finidu; issos ant finidu.
  • Indicativu trapassadu pròssimu imperfetu: deo/deu aia o emu fini(d)u ; tue/tui aias fini(d)u ; issu/isse aiat fini(d)u ; nos/nois/nosu aia(m)us fini(d)u ; bois o bosàteros/bosàtrus aia(z)is fini(d)u ; issos/issus aiant fini(d)u ; In LSC: deo aia finidu; tue aias finidu; issu/isse aiat finidu; nois aìamus finidu; bois aiais finidu; issos aiant finidu.
  • Indicativu passadu remotu (disusadu in sa limba chistionada, s’agatat in sas formas arcàicas e cultas ebbia): deo/deu fine(s)i ; tue/tui finestis ; issu/isse fine(s)it ; nois finè(si)mus ; bois o bosàteros/bosàtrus finezis ; issos finesint o finerunt ; In LSC: deo finei; tue fineis; issu fineit; nois finemus; bois fineis; issos fineint.
  • Indicativu benidore: deo/deu apo/apu a finire/fini(ri) ; tue/tui as a finire/fini(ri) ; issu/isse at a finire/fini(ri) ; nos/nois/nosu a(m)us/eus a finire/fini(ri) ; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a finire/fini(ri) ; issos/issus ant a finire/fini(ri) ; In LSC: deo apo a finire; tue as a finire; issu/isse at a finire; nois amus a finire; bois ais a finire; issos ant a finire.
  • Indicativu benidore anteriore: deo/deu apo/apu a àere/ài(ri) fini(d)u ; tue/tui as a àere/ài(ri) fini(d)u ; issu/isse at a àere/ài(ri) fini(d)u ; nos/nois/nosu a(m)us/eus a àere/ài(ri) fini(d)u ; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a àere/ài(ri) fini(d)u ; issos/issus ant a àere/ài(ri) fini(d)u ; In LSC: deo apo a àere finidu; tue as a àere finidu; issu/isse at a àere finidu; nois amus a àere finidu; bois ais a àere finidu; issos ant a àere finidu.
  • Congiuntivu presente: chi deo/deu fina ; chi tue/tui finas ; chi issu/isse finat ; chi nos/nois/nosu fina(m)us ; chi bois o bosàteros/bosàtrus fina(z)is ; chi issos/issus finant ; In LSC: chi deo fina; chi tue finas; chi issu/isse finat; chi nois finamus; chi bois finais; chi issos finant.
  • Congiuntivu passadu: chi deo/deu apa fini(d)u ; chi tue/tui apas fini(d)u ; chi issu/isse apat fini(d)u ; chi nos/nois/nosu apa(m)us fini(d)u ; chi bois o bosàteros/bosàtrus apa(z)is fini(d)u ; chi issos/issus apant fini(d)u ; In LSC: chi deo apa finidu; chi tue apas finidu; chi issu/isse apat finidu; chi nois apamus finidu; chi bois apais finidu; chi issos apant finidu.
  • Cunditzionale presente: deo/deu dia o apia o emu a finire/fini(ri) ; tue/tui dias o apias a finire/fini(ri) ; issu/isse diat o apiat a finire/fini(ri) ; nos/nois/nosu diamus o apiàus a finire/fini(ri) ; bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o bosàteros/bosàtrus apiàis a finire/fini(ri) ; issos/issus diant o apiant a finire/fini(ri) ; In LSC: deo dia finire; tue dias finire; issu/isse diat finire; nois diamus finire; bois diais finire; issos diant finire.
  • Cunditzionale passadu: deo/deu dia o apia o emu a àere/ài(ri) fini(d)u ; tue/tui dias o apias a àere/ài(ri) fini(d)u ; issu/isse diat o apiat a àere/ài(ri) fini(d)u ; nos/nois/nosu dia(m)us o apiàus a àere/ài(ri) fini(d)u ; issos/issus diant o apiant a àere/ài(ri) fini(d)u ; In LSC: deo dia àere finidu; tue dias àere finidu; issu/isse diat àere finidu; nois diamus àere finidu; bois diais àere finidu; issos diant àere finidu.
  • Gerùndiu presente: fininde/finende/finendi ; In LSC: finende
  • Gerùndiu passadu: aende/aendi fini(d)u ; In LSC: aende finidu

Verbos irregulares : Verbu fàghere/fàere/fàghiri/fai modìfica

  • Indicativo presente: deo/deu fago o fatzu ; tue/tui fa(gh)es/fa(gh)is ; issu/isse fa(gh)et/fa(gh)it ; nos/nois/nosu faghimus o f(agh)eus ; bois o bosàteros/bosàtrus faghides o f(agh)èis ; issos/issus fa(gh)ent/fa(gh)int ; In LSC: deo fatzo; tue faghes; issu faghet; nois faghimus; bois faghides; issos faghent.
  • Indicativo imperfetto: deo/deu fa(gh)ia ; tue/tui fa(gh)ias ; issu/isse fa(gh)iat ; nos/nois/nosu fa(gh)ia(m)us ; bois o bosàteros/bosàtrus fa(gh)ia(z)is ; issos/issus fa(gh)iant ; In LSC: deo faghia; tue faghias; issu/isse faghiat; nois faghìamus; bois faghiais; issos faghiant.
  • Indicativo passato prossimo: deo/deu apo/apu fatu ; tue/tui as fatu ; issu/isse at fatu ; nos/nois/nosu a(m)us/eus fatu ; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is fatu ; issos/issus ant fatu ; In LSC: deo apo fatu; tue as fatu; issu/isse at fatu, nois amus fatu; bois ais fatu; issos ant fatu.
  • Indicativo trapassato prossimo imperfetto: deo/deu aia o emu fatu ; tue/tui aias fatu ; issu/isse aiat fatu ; nos/nois/nosu aia(m)us fatu ; bois o bosàteros/bosàtrus aia(z)is fatu ; issos/issus aiant fatu ; In LSC: deo aia fatu; tue aias fatu; issu/isse aiat fatu; nois aìamus fatu; bois aiais fatu; issos aiant fatu.
  • Indicativo passato remoto (disusada in sa limba chistionada, s’agata in sas formas arcàicas e cultas ebbia): deo faghe(s)i ; tue faghèstis ; issu/isse faghe(s)it ; nois faghè(si)mus ; bois faghezis ; issos faghesint o fagherunt ;
  • Indicativo futuro: deo/deu apo/apu a fà(gh)ere/fa(ghir)i ; tue/tui as a fà(gh)ere/fa(ghir)i ; issu/isse at a fà(gh)ere/fa(ghir)i ; nos/nois/nosu a(m)us/eus a fà(gh)ere/fa(ghir)i ; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a fà(gh)ere/fa(ghir)i ; issos/issus ant a fà(gh)ere/fa(ghir)i ; In LSC: deo apo a fàghere; tue as a fàghere; issu/isse at a fàghere; nois amus a fàghere; bois ais a fàghere; issos ant a fàghere.
  • Indicativo futuro anteriore: deo/deu apo/apu a àere/ài(ri) fatu ; tue/tui as a àere/ài(ri) fatu ; issu/isse at a àere/ài(ri) fatu ; nos/nois/nosu a(m)us/eus a àere/ài(ri) fatu ; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a àere/ài(ri) fatu ; issos/issus ant a àere/ài(ri) fatu ; In LSC: deo apo a àere fatu; tue as a àere fatu; nois amus a àere fatu; bois ais a àere fatu; issos ant a àere fatu.
  • Congiuntivo presente: chi deo/deu faga o fatza; chi tue/tui fagas o fatzas; chi issu/isse fagat o fatzat; chi nos/nois/nosu fagamus o fatza(m)us; chi bois o bosàteros/bosàtrus fagazis o fatzàis; chi issos fagant o fatzant; In LSC: chi deo fatza; chi tue fatzas; chi issu/isse fatzat; chi nois fatzamus; chi bois fatzais; chi issos fatzant.
  • Congiuntivo passato: chi deo/deu apa fatu; chi tue/tui apas fatu ; chi issu/isse apat fatu ; chi nos/nois/nosu apa(m)us fatu ; chi bois o bosàteros/bosàtrus apa(z)is fatu ; chi issos/issus apant fatu ; In LSC: chi deo apa fatu; chi tue apas fatu; chi issu/isse apat fatu; chi nois apamus fatu; chi bois apais fatu; chi issos apant fatu.
  • Condizionale presente: deo/deu dia o apia o emu a fà(gh)ere/fa(ghir)i ; tue/tui dias o apias a fà(gh)ere/fa(ghir)i ; issu/isse diat o apiat a fà(gh)ere/fa(ghir)i ; nos/nois/nosu diamus o apiàus a fà(gh)ere/fa(ghir)i ; bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a fà(gh)ere/fa(ghir)i ; issos/issus diant o apiant a fà(gh)ere/fa(ghir)i ; In LSC: deo dia fàghere; tue dias fàghere; issu/isse diant fàghere; nois diamus fàghere; bois diais fàghere; issos diant fàghere.
  • Condizionale passato: deo/deu dia o apia o emu a àere/ài(ri) fatu ; tue/tui dias o apias a àere/ài(ri) fatu ; issu/isse diat o apiat a àere/ài(ri) fatu ; nos/nois/nosu diamus o apiàus a àere/ài(ri) fatu ; bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a àere/ài(ri) fatu ; issos/issus diant o apiant a àere/ài(ri) fatu ; In LSC: deo dia a àere fatu; tue dias a àere fatu; nois diamus a àere fatu; bois diais a àere fatu; issos diant a àere fatu.
  • Gerundio presente: fa(gh)ende/fendi; In LSC: faghende
  • Gerundio passato: aende/aendi fatu; In LSC: aende fatu
Particularidade modìfica

B'at una categoria de verbos chi in, sas grafia logudoresa e nugoresa, tenent s'infinitu pròpiu de sa segunda coniugatzione in -ere, e chi però, segundu s'orìgine issoro, apartenent a sa de tres, de sa cale ant cunservadu unos cantos acabos in su presente indicativu. Apartenet a custa genia pro esempru bènnere, ca sa coniugatzione sua in su presente est: bèngio/benzo/bengio, benis, benit, benimus/benius, benides/benies/benìs, benint; o abèrrere/apèrrere : abèrgio/aperjo/aperzo/apegio, aberis/aperis, aberit/aperit, aberimus/aperimus/aperius, aberides/aperies/aperìs, aberint/aperint. Benint coniugados a sa matessi manera cumbènnere ( 1a persone cumbèngio/cumbenzo), cobèrrere/nug. copèrrere (cobèrgio/coberjo/coberzo/crobegio), fèrrere (fèrgio/ferjo/ferzo/fegio), mòrrere (mòrgio/morjo/morzo/mogio), iscobèrrere/iscrobèrrere/nug. iscopèrrere (iscobèrgio/iscoberjo/iscoberzo/iscrobegio).

Verbos irregulares a sa de una persone singulare de su presente modìfica

Medas verbos tenent una coniugatzione generalmente regulare, mantenende però irregulare sa prima persone sing. de su presente: bàlere (bàlio/bazo/bagio), chèrrere (chèrgio/cherjo/cherzo/chegio), dòlere (dolo/dozo/dogio), pàrrere (pàrgio/parjo/parzo/pagio), cumpàrrere (cumpàrgio/cumparjo/cumparzo/cumpagio), pòdere (potzo/potho), pònnere (pòngio/ponzo), tènnere (tèngio/tenzo), mantènnere (mantèngio/mantenzo).[436]

Lèssicu modìfica

Tabella de cumparàntzia de sas limbas neolatinas modìfica

Latinu Frantzesu Italianu Ispagnolu Otzitanu Catalanu Aragonesu Portoghesu Rumenu Sardu Tataresu Gadduresu Corsicanu Friulanu
clave(m) clé chiave llave clau clau clau chave cheie crae/-i ciabi chiaj/ciai chjave/chjavi clâf
nocte(m) nuit notte noche nuèit/nuèch nit nueit noite noapte note/-i notti notti notte/notti gnot
cantare chanter cantare cantar cantar cantar cantar cantar cânta cantare/-ai cantà cantà cantà cjantâ
capra(m) chèvre capra cabra cabra cabra craba cabra capră craba/càbra crabba capra/crabba (casteddanesu) capra cjavre
lingua(m) langue lingua lengua lenga llengua luenga língua limbă limba/lìngua linga linga lingua lenghe
platea(m) place piazza plaza plaça plaça plaza praça piață pratza piazza piazza piazza place
ponte(m) pont ponte puente pònt pont puent ponte punte (pod) ponte/-i ponti ponti ponte/ponti puint
ecclesia(m) église chiesa iglesia glèisa església ilesia igreja biserică crèsia/eccresia gesgia ghjesgia ghjesgia glesie
hospitale(m) hôpital ospedale hospital espital hospital hespital hospital spital ispidale/spidali ippidari spidali/uspidali spedale/uspidali ospedâl
caseu(m)

lat.volg.formaticu(m)
fromage formaggio/cacio queso formatge formatge formache/queso queijo brânză/caș casu casgiu casgiu casgiu formadi

Unos cantos faeddos in sa limba sarda, in sas alloglotas de sa Sardigna e in italianu (grassetu=LSC) modìfica

Sardu Gadduresu Tataresu Saligheresu Tabarchinu Italianu
sa terra la tarra la terra la terra a têra la terra
su chelu/célu lu celu lu tzelu lu zeru lo cel il cielo
s'abba/àcua l'ea l'eba l'aigua l'aegua l'acqua
su fogu lu focu lu foggu lo foc u fogu il fuoco
s'òmine/ómini l'omu l'ommu l'home l'omu l'uomo
sa fèmina la fèmina la fémmina la dona a dona la donna
mandigare o papare/papai manghjà magnà menjar mangiâ mangiare
bufare/bufai o bíbere beure beive bere
mannu mannu/grandi mannu gran grande grande
minore o piticu minori/picculu minori petit piccin piccolo
su butirru lu butirru lu butirru la mantega buru il burro
su mare/mari lu mari lu mari lo mar u mô il mare
sa die/dii la dì la dì lo dia u giurnu il giorno
su note/noti la notti la notti la nit a néùtte la notte
sa martinica/monínca la scìmia la scimmia la muninca a scimia la scimmia
su caddu/càdhu/cuàdhu lu cabaddu lu cabaddu lo cavall u cavallu il cavallo
sa berbeghe/brebèi la pècura la péggura l'ovella a pëgua la pecora
su frore/frori lu fiori lu fiori la flor a sciùa il fiore
sa màcula o sa mantza/mancia la tacca la mancia/maccia la taca a maccia la macchia
sa conca lu capu lu cabbu lo cap a tésta la testa
sa bentana o ventana/su balcone lu balconi lu balchoni la finestra u barcùn la finestra
sa ghenna/janna/genna la ghjanna/gianna la gianna (pron. janna) la porta a porta la porta
sa mesa o tàula la banca la banca/mesa la mesa/taula a tòa il tavolo
su pratu lu piattu lu piattu lo plat u tundu il piatto
s'istàniu o istàngiu/stangiu o staini lu stagnu l'isthagnu l'estany u stagnu lo stagno
su lagu lu lagu lu lagu lo llac u lagu/lògu il lago
un'arantzu/arangiu un aranciu un aranzu, cast. aranciu una taronja un çetrùn un arancio
sa bota o su botinu o s’iscrapita/scrapita la botta la botta la bota a scarpa/scòrpa la scarpa
sa tzìntzula/t(h)íntula la zinzula la zinzura la tíntula a sinsòa la zanzara
sa musca la musca la moscha, cast. muscha la mosca a musca la mosca
sa lughe/luxi la luci la luzi, cast. lugi la llumera a lüxe la luce
s'iscuridade/iscuridadi o su buju o s'iscurigore lu bughju lu buggiu, cast. lu bughju la obscuritat scuur il buio
un'ungra/unga un'ugna un'ugna una ungla un'ùngia un'unghia
su lèpere/lèpori lu lèparu lu lèpparu la llebre a léve la lepre
su matzone o su mariane/margiàni o su grodde/gròdhe/gròdhi lu maccioni lu mazzoni, cast. maccioni lo guineot/matxoni a vurpe la volpe
s'astragu o sa titia o su ghiaciu lu ghjacciu lu ghiacciu lo gel u ghiacciu il ghiaccio
su tziculate/ciculati lu cioccolatu lu ciucculaddu la xocolata a ciculata il cioccolato
sa badde/badhe/badhi la vaddi la baddi la vall a valle la valle
su monte/monti lu monti lu monti lo mont u munte il monte
su riu o frùmene/frùmini lu riu lu riu lo riu u riu il fiume
su pitzinnu/picínnu o pideddu/pisedhu o pipiu lu steddu la criaddura/lu pizzinnu lo minyó u figgeu il bambino
sa criadura la criatura/stiducciu la criaddura/lu piccinneddu la criatura u piccin il neonato
su sìndigu lu sindacu lu sindagu lo síndic u scindegu il sindaco
sa màchina o sa vetura la vittura/la macchina la macchina/la vettura la màquina/l'automòbil a vétüa/a machina l'auto
sa nae o navi/su vapore la nai lu vapori/la nabi la nau a nòve/vapùre la nave
sa domo/domu la casa la casa la casa a câ la casa
su palatzu/palàt(h)u lu palazzu lu parazzu lo palau u palàssiu il palazzo
s'assustu o assuconu o atzìchidu l'assustu/scalmentu l'assusthu/assucconu/ippasimu, cast. assucunadda l'assusto u resôtu lo spavento
sa mìmula o sa chèscia lu lamentu/tunchju lu lamentu/mimmura, cast. mimula la llamenta u lamentu il lamento
arresonare/arrexonai rasghjunà rasgiunà arraonar rajiunò ragionare
chistionare o allegare o faeddare/fa(v)edhare/fuedhai faiddà fabiddà parlar parlà parlare
cùrrere/curri currì currì corrir caminò a gambe correre
su sirbone/sirboni o su porcrabu lu polcarvu lu purchabru lo porc-crabo u cinghiole il cinghiale
sa tzerpesa o su serpente/terpente o sa colovra/su coloru su tzerpenti/colovru la salpi lu saipenti lo serpent il serpente
como o immoe/immoi abà abà ara aùa adesso/ora
deo/(d)e(g)o/deu eu eu/eiu jo io
ambulare o caminare/caminai caminà caminà caminar camminò camminare
sa nostalgia/nostalghía o sa saudade/saudadi la nostalghja la nostalgia la nostàlgia a nustalgia la nostalgia

Is/sos nùmeros modìfica

Intre sos nùmeros sardos agatamus duas formas, masculina e feminina, pro totu sos nùmeros chi acabbant cun su nùmeru unu, escludende s'ùndighi, su chentu e ùndighi e gasi sighende, pro su nùmeru duos e pro totus sas chentinas escludende sos nùmeros chentu, millichentos, etc. Custa caraterìstica est presente uguale siat in s'ispagnolu siat in su portughesu. In sardu tenimus, duncas, pro esempru, unu pipiu / una pipia, duos pitzinnos / duas pitzinnas, chentu e unu rios, chentu e una biddas, dughentos òmines / dughentas domos.

In sardu tenimus, che a in s'italianu, duas formas diferentes pro milli e duamìgia/duamiza/duamilla.

Tabella de sos nùmeros basada in subra de sas variantes logudoresas de su Màrghine e de su Guilcer e de su nugoresu, in cussas de transitzione de su Barigadu e in cussas campidanesas de sa Marmilla[437]

Sos nùmeros dughentos, treghentos e, petzi in campidanesu, seschentos tenent una forma pròpia, dughentos e treghentos in LSC e logudoresu, duxentus, trexentus e sexentus in campidanesu, in ue su duos, su tres e su nùmeru chentu sunt modificados; custu fenòmenu est presente fintzas in portughesu (duzentos, trezentos); sas àteras chentinas imbetzes benint iscritas chene modificare nen su nùmeru de base nen chentu/centu, pro custu batorchentos/cuatrucentus, otochentos/otucentus, etc. Su fonema "ch" de chentos in sa grafia logudoresa si pronùntziat semper g, a etzetzione de su nùmeru seschentos, e sa "c" de su campidanesu centus semper comente a x (j frantzesu de journal). In nugoresu "ch" si pronùntziat imbètzes semper k, pro custu totus sos nùmeros sunt iscritos cun "ch" in custa variante.

Sos nùmeros 101, 102, gasi comente 1001, 1002, etc., andant iscritos in manera separada chentu e unu, chentu e duos, milli e unu, milli e duos, etc. Fintzas in custu casu, custa caraterìstica est cumpartzida cun su portughesu. Chentu est apostrofadu, fatu-fatu: chent'e unu, chent'e duos, prus raru est chi acontessat fintzas a milli: mill'e unu, mill'e duos, etc.

Sos nùmeros chi acabant cun unu, a etzetzione de ùndighi, chentu e ùndighi, etc., fatu-fatu benint apostofados fintzas issos, siat in sa forma masculina issoro siat in cussa feminina, si sa paràula chi sighet incumentzat pro vocale o pro h: bintun'òmines, bintun'amigas, etc.

Grafia LSC Grafia logudoresa Grafia campidanesa
1 unu, -a unu, -a unu, -a
2 duos/duas duos/duas duus/duas
3 tres tres tres
4 bator bàtor(o) cuatru
5 chimbe chimbe cincu
6 ses ses ses/sexi
7 sete sete seti
8 oto oto otu
9 noe noe/nug. nobe noi
10 deghe deghe/nug. deche dexi
11 ùndighi ùndighi/nug.ùndichi ùndixi
12 dòighi doighi/nug. doichi doxi/doixi
13 trèighi treighi/nug. treichi trexi
14 batòrdighi batòrdighi/nug. batòrdichi catòdixi
15 bìndighi bìndighi/nug. bìndichi cuìndixi
16 sèighi seighi/nug. seichi seixi
17 deghessete deghessete/nug. dechessete dexasseti
18 degheoto degheoto/nug. decheoto dexotu
19 deghenoe deghenoe/nug. dechenobe dexanoi
20 binti binti/vinti binti
21 bintunu bintunu, -a bintunu, -a
30 trinta trinta trinta
40 baranta baranta coranta
50 chimbanta chimbanta cincuanta
60 sessanta sessanta sessanta
70 setanta setanta setanta
80 otanta otanta otanta
90 noranta noranta/nug. nobanta noranta
100 chentu chentu centu
101 chentu e unu, -a chentu e unu, -a centu e unu, -a
200 dughentos, -as dughentos, -as/nug. duchentos, -as duxentus, -as
300 treghentos, -as treghentos, -as/nug. trechentos, -as trexentus, -as
400 batorghentos, -as bator(o)chentos, -as/nug. batochentos, -as cuatrucentus, -as
500 chimbighentos, -as chimbichentos, -as, chimbechentos, -as/ cincucentus, -as
600 seschentos, -as seschentos, -as sexentus, -as
700 setighentos, -as setichentos, -as, setechentos, -as seticentus, -as
800 otighentos, -as otichentos, -as, otochentos, -as otucentus, -as
900 noighentos, -as noichentos, -as, noechentos, -as/nug. nobichentos, -as noicentus, -as
1000 milli milli milli
1001 milli e unu, -a milli e unu, -a milli e unu, -a
2000 duamìgia duamiza duamilla
3000 tremìgia tremiza tremilla
4000 batormìgia bator(o)miza/nug. batomiza cuatrumilla
5000 chimbemìgia chimbemiza cincumilla
6000 semìgia semiza semilla
7000 setemìgia setemiza setemilla
8000 otomìgia otomiza otumilla
9000 noemìgia noemiza/nug. nobemiza noimilla
10000 deghemìgia deghemiza/nug. dechemiza deximilla
100000 chentumìgia chentumiza centumilla
1000000 unu millione unu milione unu milioni

Is/sas istajones modìfica

Grafia LSC Grafia logudoresa Grafia campidanesa
su beranu su beranu su beranu
s'istiu s'istiu/ nug. s'estiu, s'istadiale (s.m.) s'istadiali (s.m.), s'istadi (s.f.)
s'atòngiu s'atunzu/s'atonzu s'atongiu
s'ierru s'ierru/nug. s'iberru s'ierru

Is/sos meses modìfica

Grafia LSC Grafia logudoresa Grafia campidanesa Gadduresu Tataresu Saligheresu Tabarchinu
Ghennàrgiu Bennarzu/Bennalzu/Jannarzu/Jannarju

Ghennarzu/Ghennargiu

Gennaxu/Gennargiu Ghjnnagghju Ginnaggiu Gener ("giané") Zenò
Freàrgiu Frearzu/Frealzu/Frearju Friarxu/Freargiu Friagghju Fribaggiu Febrer ("frabé") Frevò
Martzu Marthu/Malthu/Martzu Martzu/Mratzu Malzu Mazzu Març ("malts") Mòrsu/Marsu
Abrile Abrile/Aprile Abrili Abrili Abriri Abril Arvì
Maju Màju Màju Magghju Maggiu Maig ("mač") Mazu
Làmpadas Làmpadas Làmpadas Làmpata/Ghjugnu Lampada Juny ("jun") Zugnu
Trìulas/Argiolas Trìulas/Trìbulas Argiolas Agliola/Trìula/Luddu Triura Juliol ("juriòl") Luggiu
Austu Austu/Agustu Austu Austu Aosthu Agost Austu
Cabudanni Cabidanni/Cabidanne/Capidanne Cabudanni Capidannu/Sittembri Cabidannu Cavidani ("cavirani)/

Setembre ("setembra")

Settembre
Santugaine/Ladàmene Santu 'Aìne/Santu Gabine/Santu Gabinu Ledàmini Santu Aìni/Uttobri Santu Aìni Santuaìni/

Octubre ("utobra")

Ottobri
Santandria/Onniasantu Sant'Andria Donniasantu Sant'Andrìa/Nùembri Sant'Andrìa Santandria/

Novembre ("nuvembra")

Nuvembre
Nadale/Mese de Idas (Mese de) Nadale (Mesi de) Idas/(Mesi de) Paschixedda Natali/Dicembri Naddari Nadal ("naràl")/

Desembre ("desémbra")

Dejèmbre

Is/sas dies modìfica

Grafia LSC Grafia logudoresa Grafia campidanesa Tataresu Gadduresu
lunis lunis lunis luni luni
martis martis martis marthi malti
mèrcuris mércuris/mérculis mércuris/mrécuris marchuri malculi
giòvia jòbia/zòbia jòbia giobi ghjovi
chenàbura chenàbara/chenàpura cenàbara/cenàpura vennari vennari
sàbadu sàbadu/sàpadu sàbudu sabaddu sabatu
domìniga dumìniga/domìniga/domìnica domìniga/domìnigu dumenigga dumenica

Is/sos colores modìfica

biancu/ant. arbu, nieddu, ruju/arrùbiu, grogu, biaitu/asulu, birde/birdi/bildi, arantzu/aranzu/colore de aranju, tanadu/viola/biola, castàngiu/castanzu/baju.

Etimologia modìfica

In custu paràgrafu s'elencat, chene pretesa de cumpletesa peruna in mèritu, una parte de cussu muntone lessicale chi faghet parte siat de su sutaistradu, chi de sos medas subraistrados. In sos nùmenes cun duas o prus variantes si aporrit in antis su chi b’est in LSC, a pustis cussu in logudoresu (si est diferente dae sa LSC), e a pustis galu su campidanesu. Medas chircas ant postu in lughe su fatu chi sa cumpetèntzia de sos faeddadores adultos de su sardu no ammitet unu nùmeru de prèstidos, bènnidos de sas medas limbas dominantes in sos sèculos, prus mannu de su 15,5% de su lèssicu possedidu.[438] Si bi sunt prus tèrmines, intre parèntesis o, si non bi sunt parèntesis, a primu, est su chi est in LSC.

Sutaistradu paleosardu o nuràgicu modìfica

CUC → cùcuru, cucurinu (es. Cùcuru 'e Portu in Aristanis; cfr. basco kukurr, cresta del gallo)[439]
GON- → Gonone, Gologone, Goni, Gonnesa, Gonnosnò (cfr. grecu eòlico gonnos, montigru)
NUR-/'UR- → ant. nurake → nuraghe/nuraxi, Nurra, Nora, Noragugume
NUG: Nug-or; Nug-ulvi (cfr. islavu noga, pee o anca; siat in Nùgoro siat in Nùivi sunt logos in pee de unu monte)
ASU-, BON-,

GAL → Gallura ant. Gallula, Garteddi, Galilenses, Galile

GEN-, GES- → Gèsturi
GOL-/'OL → Gollei, Ollollai, Parti Olla (Parteolla), golostri/golostru/golóstiche/ golóstise/golóstiu/golosti/'olosti (in islavu ostrь, "ispinosu"; su bascu gorosti, a su cale s'assotziat, est de orìgine disconnota e probabilmente paleoeuropea, cfr. difatis grecu kélastros)
EKA-, KI-, KUR-,

KAL/KAR- → Karalis → ant. Calaris (Casteddu), Carale, Calallai

ENI → ogl. eni (àrbore de su tassu, cfr. albanesu enjë, àrbore de su tassu);
MAS-, TUR-, MERRE (logu sacru) → Macumere (Macumere);
GUS → Gùsana (cfr. serbu guša, gula)

muvara/muvrone (mugrone), toneri (tacu, torrione), garroppu (gorropu), chessa

THA-/THE-/THI-/TZI (artìculu) → tzilibirche, tziligugu, tziligherta, tzinìbiri, tzinniga [1](stipa tenacissima), tzirulia;

Orìgine pùnica modìfica

CHOURMÁ → curma[440]
CUSMIN → guspinu
MS' → mitza[441]
SIKKÍRIA → tzichiria
YAʿAR ‘bosca’ → giara
ZERAʿ sèmene’ → *zàrula → camp. tseúrra ‘pugione, piumitedda embrionale de su sèmene de su trigu’
ZIBBIR → camp. tzìpiri (romasinu)
ZUNZUR ‘corregiola’ → camp. zìntzirii/síntsiri
MAQOM-HADAS → Magumadas ‘logu nou’
MAQOM-EL? ("logu de deus")/MERRE? → Macumere
TAM-EL → Tumoele, Tamuli (logu sacru);

Orìgine latina modìfica

ACCITUS → ant. kita → chida/cida (derivada dae sos turnos setimanales de sas guàrdias giudicales)
ACETU(M) → ant. aketu>aghedu/achetu/axedu (aghedu)
ACIARIU(M) → atharzu/atzarzu/atzargiu/atzarju (atzàrgiu)
ACINA → ant. àkina, àghina/àxina (àghina)
ACRU(M) → agru, argu (aspru, àtzidu)
ACUS → agu (agu)
AERA → aèra/àiri
AGNONE → anzone/angioni (angione)
AGRESTIS → areste/aresti (areste)
ALBU(M) → ant. albu>arbu (biancu/arbu)
ALGA → arga/àliga (arga; alga)
ALTU(M) → artu (artu)
AMICU(M) → ant.amicu → amigu (amigu)
ANGELU(M) → anghelu/ànjulu (ànghelu)
AQUA(M) → abba/àcua (abba)
AQUILA(M) → avas/àbbile/àchili (àbbila)
ARBORE(M) → arbore/arvore/àrburi (àrbore)
ASINUS → àinu (àinu)
ASPARAGUS → camp. sparau (ispàragu)
AUGUSTUS → austu (austu)
BABBUS → babbu (babbu)
BASIUM → basu, bàsidu (basu)
BERBECE → berbeke/berbeghe/prebeghe/brebei (berbeghe)
BONUS → bonu (bonu)
BOVE(M) → boe/boi (boe)
BUCCA → chea (buca)
BURRICUS → burricu (àinu)
CABALLUS → ant. cavallu/caballu → caddu/cuaddu/nug. cabaddu (caddu)
CANE(M) → cane/canes (cane)
CAPPELLUS → cappeddu, capeddu (capeddu)
CABRA(M) → cabra/craba (cabra)
PETZA → carre/carros (petza umana, biva)
CARNEM SECARE → carrasegare/ nug. carrasecare (carrasegare; "segare sa petza" in su sensu de la imbolare, ca oramai est a curzt su cumintzu de sa Cuarèsima; s'etimologia de su faedu italianu carrasegare tenet su matessi significadu de orìgine, si puru una forma diferente (de carnem catzare); sa forma latina est issu matessi unu calcu de su gregu apokreos)[442][443]
CARRU(M) → carru (carru)
CASEUS → casu (casu)
CASTANEA → castanza/castanja (castàngia)
CATTU(M) → gattu (gatu)
CHENA PURA → chenàbura/chenàbara/cenàbara/nug. chenàpura (chenàbura; custu nùmene fiat in orìgine una definitzione difùndida intre sos ebreos de s'Àfrica setentrionale pro indicare su chenàbura sero, su momentu chi beniat preparadu su màndigu pro su sàbadu. Giudeos nordafricanos medas si sunt insediados in Sardigna a pustis de èssere istados espèllidos dae sas terras issoro dae sos Romanos. A issos si depet cun probabilidade sa paràula sarda pro chenàbura)[444]
CENTUM → chentu/centu (chentu)
CIBARIUS → civràxiu, civraxu (pane tìpicu sardu)
CHIMBE → chimbe/cincu (chimbe)
CIPULLA → chibudda/cibudda (chibudda)
CIRCARE → chircare/circai (chircare)
CLARU(M) → craru (craru)
COCINA → ant.cokina → coghina/coxina (coghina)
COELU(M) → chelu/celu (chelu)
COLUBER → colovra/colorat/coloru (colòvra)
CONCHA → conca (conca)
CONIUGARE → cojuare/coyai (cojuare)
CONSILIU(M) → ant.consiliu → cunsizzucunsigiu/cunsillu (cussìgiu)
COOPERCULU(M) → cropettore/cobercu (cobercu)
CORIU(M) → corzu/corju/corgiu (còrgiu)
CORTEX → ant. gortike/borticlu → ortighe/ortiju/ortigu (ortigu)
COXA(M) → cossa/cosça (cossa)
CRAS → cras/crasi (cras)
CREATIONE(M) → criatura/criathone/criadura (creatura)
CRUCE(M) → ant. cruke/ruke → rughe/(g)ruxi (rughe)
CULPA(M) → curpa (culpa)
DECE → ant.deke → deghe/dexi (deghe)
DEORSUM → josso/jossu (giosso)
DIANA → jana (fata)
DIE → die/dii (die)
DOMO/DOMUS → domo/domu (domo)
ECCLESIA → ant. clesia → cheja/crèsia (crèsia)
ECCU MODU/QUOMO(DO) → còmo/imoi (como)
ECCU MENTE/QUOMO(DO) MENTE → comente/comenti (comente)
EGO → ant.ego → deo/eo/jeo/deu (deo)
EPISCOPUS → ant. piscopu → pìscamu (pìscamu)
ECUÀNIME(M) → ebba/ègua (giumenta)
ERICIUS → eritu (eritzu)
ETIAM → eja (eja)
EX-TZITARE → ischidare/scidai (ischidare)
FABA(M) → ava/faa (fava)
FABULARI → faeddare/foeddare/fueddai (faeddare)
FACERE → ant. fakere → fàghere/faghes (fàghere)
FALCE(M) → ant.falke → farche/nche fàghere (farche)
FEBRUARIU(M) → ant. frearju → frearzu/frearju/friarju (freàrgiu)
FEMINA → fèmina (don)
FILIU(M) → ant. filiu/fiju/figiu → fizu/figiu/fillu (fìgiu)
FLORAS(M) → frore/frori (frore)
FLUMEN → ant.flume → frùmene/frùmini (riu)
FOCU(M) → ant. focu → fogu (fogu)
FOENICULU(M) → ant.fenuclu → fenugru/fenugu (fenugru)
FOLIA → fozza/truma (fògia)
FRATER → frade/fradi (frade)
FUNE(M) → fune/funes (fune)
GELICIDIU(M) → ghilighia/chilighia/cilixia (ghilighia, gelu)
GENERU(M)→ ghèneru/ènneru/gèneru (ghèneru)
GENUCULUM → inucru/benugu/genugu (ghenugru)
GLAREA → giarra (giarra)
GRAVIS → grae/grai (grae)
GUADU → ant.badu/vadu → badu/bau (badu)
HABERE → àere/a sos (tènnere)
HOC ANNO → ocannu (ocannu)
HODIE → oe/oje/oi (oe)
HOMINE(M) → òmine/òmini (òmine)
HORTU(M) → ortu (ortu)
IANUARIUS, IENARIU(M) → ant. jannarju> bennarzu/ghennarzu/jennarju/ghennargiu/gennarju (ghennàrgiu)
IANUA → janna/genna (ghenna)
ILEX → ant.elike → elighe/ìlixi (èlighe)
IMMO → emmo (emmo, eja)
IN HOC → ant. inòke → inoghe/innoi (inoghe)
INFERNU(M) → inferru/ifferru (inferru)
SOS(N)SULA → ìsula/iscra (ìsula)
INIBI → inie/innia (in ie)
IOHANNES → Juanne/Zuanne/Juanni (Giuanne)
IOVIA → jòvia/jòbia (giòvia)
IPSU(M) → subra (subra)
IUDICE(M) → ant. iudike → juighe/zuighe (giùighe)
IUNCU(M) → ant. juncu → zuncu/juncu (giuncu)
IUNIPERUS → ghinìperu/inìbaru/tzinnìbiri (ghinìperu)
IUSTITIA → ant. justithia/justizia → justìtzia/zustìssia (giustìtzia)
LABRA → lavra/lara (lavra)
LACERTA → thiligherta/calixerta/caluxèrtula (tziligherta)
LARGU(M) → largu (largu)
LATER → camp. làdiri (làdiri, matone cruu)
LIGNA → linna (linna)
LINGERE → lìnghere/lingi (lìnghere)
LIMBA(M) → limba/lìngua (limba)
LOCU(M) → ant. locu → logu (logu)
LUTU(M) → ludu (ludu)
LUX → lughe/luxi (lughe)
MACCUS → macu (macu)
MAGISTRU(M) → maìstu (maistru, mastru)
MAGNUS → mannu (mannu)
MALUS → malu (malu)
MANUS → manu (manu)
MARTELLUS → martheddu/mateddu/martzeddu (marteddu)
MERIDIES → merie/merì (merie)
META → meda (meda)
MULIER → muzere/mulleri (mugere)
CONTARE → nàrrere/nai (nàrrere)
NEMO → nemos (niunu)
NIX → nie/nii/nug. nibe (nie)
NUE(M) → nue/nui (nue)
NUCE → ant. nuke → nughe/nuxi (nughe)
OCCIDERE → ochidere, bochire/bociri (ochire)
OC(U)LU(M) → ogru/oju/ogu/nug. ocru (ogru)
OLEASTER → ozzastru/ogiastru/ollastu (ogiastru)
OLEUM → oliu → ozu/ogiu/ollu (ògiu)
OLIVA → olia (olia)
ORIC(U)SA(M) → ant.oricla → origra/orija/origa/nug. oricra (origra)
OVU(M) → ou(ou)
PACE → ant.pake →pagas/paxi/nug. pake (paghe)
PALATIUM → palathu/palàtziu/palatzu (palatzu)
PALEA → paza/pagia/bòcia (pàgiat)
PANE(M) → pane/panes
PAPPARE → camp. papai (papare)
PARÀBOLA → paraula (paràula)
PAUCUS → pagu (pagu)
PECUS → pegus (pegus, capu de bestiàmene)
PEDIS → pe/pei/nug. pede (pee)
PEIUS → pejus/peus (peus)
PEDDE(M) → pedde/peddi (pedde)
PERSICUS → pèrsighe/pèssighe (pisca)
PETRA(M) → pedra/perdat/nug. preda (pedra, perda)
PETTIA(M) → petha/petza (petza)
PILUS → pilu (pilu), pilos/pius (pilos)
PIPER → pìbere/pìbiri (pepe)
PISCARE → piscare/piscai (piscare)
PISCE(M) → pische/piscet (pische)
PISINNUS → pitzinnu (pipiu, giòvanu, piseddu)
PISUS → pisu (sèmene)
PLATEA → pratha/pratza (pratza)
PLACERE → piàghere/pràghere/praxi (geniare)
PLANGERE → prànghere/prangi (prànghere)
PLENU(M) → prenu (prenu)
PLUS → prus (prus)
POLYPUS → purpu/prupu (purpu)
POPULUS → pòpulu/pòbulu (pòpulu)
PORCU(M) → porcu/procu (porcu)
POST → pustis (pustis)
PULLUS → puddu (puddu)
PUPILLA → pobidda/pubidda (mugere)
PUTEUS → puthu/putzu (putzu)
CANDO → cando/candu (cando)
QUATTUOR → battor(o)/cuatru (bator)
QUERCUS → chercu (chercu)
QUID DEUS? → ite/ita? (ite?)
RADIUS → raju (raju)
RAMU(M) → ramu/arramu (ramu)
REGNU → rennu/urrennu (regnu)
RIVUS → ant. ribu → riu/erriu/arriu (riu)
ROSMARINUS → ramasinu/arromasinu (romasinu)
RUBEU(M) → ant. rubiu → ruju/arrùbiu (ruju)
SALIX → salighe/sàlixi (sàlighe)
SANGUEN → sàmbene/sànguni (sàmbene)
SAPA(M) → saba (sapa, saba)
ISCALAT → iscala/scala (iscala)
SCHOLA(M) → iscola/iscolat (iscola)
SCIRE → ischire/sciri (ischire)
SCRIBERE → iscrìere/scriri (iscrìere)
SECARE → segare/segai (segare)
SECUS → dae segus/a-sos segus (dae segus)
SERO → sero/ant.camp. seru (sero)
SINE CUM → kene/kena/kentza/sena/setza (sena, chene)
SOLAS(M) → solas/solos (solas)
SOROR → sorre/sorri (sorre)
SPICA(M) → ispiga/ispiga (ispiga)
ISTARE → istare/istas (istare)
STRINCTU(M) → strintu (istrintu)
SUBERU → suerzu/suerju (chercu de ortigu)
SULPHUR → tùrfuru/tzùrfuru/tzrùfuru (sùrfuru)
SURDU(M) → surdu (surdu)
TEGULA → teula (tèula)
TEMPUS → tempus (tempus)
THIUS → thiu/tziu (tziu)
TRITICUM → trigu/nug. trìdicu (trigu)
UMBRA → umbra (umbra)
UNDA → unda (unda)
UNG(U)SA(M) → unja/ungra/untet (ungra)
VACCA → baca (vaca)
VALLIS → badde/baddi (badde)
VENTU(M) → bentu (bentu)
VERBU(M) → berbu (verbu)
BESPE(M) → ghespe/bespe/ghespu/espi (bespe)
VECLUS(AGG.) → betzu/becciu (betzu)
VECLUS(S) → ant. veclu → begru/begu (linna betza)
VIA → bia (bia)
VICINUS → ant. ikinu → bighinu/bixinu (probe)
VIDERE → bìdere/bìere/biri (bìdere)
VILLA → ant. villa → billa → bidda (bidda)
VINEA(M) → binza/bingia (bìngia)
VINU(M) → binu (binu)
BOGHE → ant. voke/boke → boghe/boxi (boghe)
ZINZALA → thìnthula/tzìntzula/sìntzulu (tzìntzula)

Orìgine grega bizantina modìfica

AGROIKÓS → gr. biz. agrikó → gregori ‘terrenu egadu’[445]
FLASTIMAO → frastimare/frastimai (frastimare)
KAVURAS ‘granchio’ → camp. kavuru (càvuru)
KASKO → cascare ‘cascare’
*KEROPÓLIDA → kera/chera óbida ‘chera chi serrat su favu’
KHÓNDROS ‘frocos de avena; cartilàgine’ → gr. biz. kontra → log. iskontryare (iscontriare)
KLEISOÛRA ‘cungiada’ → krisura (krisayu, krisayone) (crisura, cungiada de unu podere)
KONTAKION → ant. condake → condaghe/cundaxi ‘collida de atos’
KYÁNE(OS) ‘biaitu iscuru’ → camp. ghyani ‘mantu morello de caddu (o de boe)’
LEPÍDA ‘lama de gurteddu’ → leppa ‘gurteddu’
Λουχὶα → ant. Lukìa → Lughìa/Luxia (Lughia)
MERDOUKOÚS, MERDEKOÚSE ‘maggiorana’ → centr. mathrikúsya, camp. martsigusa (martzigusa)
NAKE → annaccare (cullare)
PSARÓS ‘murru’ → *zaru → log. medievale arzu
σαραχηνός → theraccu/tzeracu (tzeracu)
Στέφανε → Istevane/Stèvini (Istèvene)

Orìgine catalana modìfica

ACABAR → acabare/acabai (acabare; cf. spa. acabar)[446]
AIXÌ → camp.aici (aici, gasi)
AIXETA → log. isceta (cannella de sa carrada)
ALÈ → alenu (alenu, àlidu)
ARRACADA → arrecada (arrecada)
ARREU → arreu (arreu)
AVALOT → avollotu (abbolotu; cf. spa. alboroto (ant. alborote))
BANDA → banda (banda, ladu)
BANDOLER → banduleri (banduleri; in manera originària bandidu; cf. spa. bandolero)
BARBER → barberi (barberi; cf. spa. barbero)
BARRA → barra
BARRAR → abarrare (in su catalanu de oe però signìficat isbarrare)
BELLESA → bellesa
(AL)BERCOC → luog. barracoca (piricoco; dae una tèrmine baleàricu coladu posca fintzas a s'aligheresu barracoc)
BLAU → camp.brau (biaita)
BRUT, -A → brutu, -a (brutu)
BURRO → burricu (cf, spa. burro e borrico)
BURUMBALLA → burrumballa
BUTXACA → busciaca/buciaca (butzaca, bursa)
CADIRA / CARIA (vocabolo achi esistet galu in saligheresu) → camp. cadira (cadira, cadrea); Caría (sambenadu sardu)
CALAIX → camp. calaxu/calasciu (calàsciu)
CALENT → caente/callenti (caente; cf. spa. caliente)
CARRER → carrera/carrela (carrera)
CULLERA → cullera (cullera)
CUITAR → coitare/coitai (coitare)
DESCLAVAMENT → iscravamentu
DESITJAR → disigiare/disigiai (disigiare)
ESTIU → istiu (istiu; cf. spa. estío, lat. aestivum (tempus))
FALDILLA → faldeta (fardeta)
FERRER → ferreri
GARRÓ → garrone, -i (garrone)
GOIGS → camp. gocius (gosos)
GRIFÓ → anturzu, -i (antùrgiu)
GROC → grogo, -u (grogu)
ENHORABONA! → innorabona! (innorabona, norabonas!; cf. spa. enhorabuena)
ENHORAMALA! → innoramala! (innoramala, noramalas!)
ESMORZAR → ismurzare/ismurgiare/irmugiare/imrugiare (ismurgiare)
ESTIMAR → istimare/istimai (istimare)
FEINA → faina
FLASSADA → frassada (frassada, cf. spa. frazada)
GÍNJOL → gínjalu
IAIO, -A → jaju, -a (mannoi, -a; cf. spa. yayo, -a)
JUTGE → camp. jugi/log. zuzze (giùighe)
LLEIG → camp. léggiu/log. lezzu (feu)
MANDRÓ → mandrone, -i (mandrone)
MATEIX → matessi
MITJA → mìgia, log. miza (mìgia)
MOCADOR → mucadore, -sos (mucadore)
ORELLETA → orilletas
PAPER → paperi
PARAULA → paràula
PLANXA → prància (pràntzia; prèstidu de orìgine frantzesa, anteriora a s'ispagnolu plancha)
PREMSA → prentza[447]
PRESÓ → presone, -i (presone)
PRESSAT → presse, -i (presse)
PRÉSSEC → prèssiu
PUNXA → camp. punça/log. puntza (puntza)
QUIN, -A → camp. chini (chini, in catalanu signìficat "cale", in sardu "chie")
QUEIXAL → sardu tzentrale e camp. caxale/casciale, -i (casciale)
RATAPINYADA → camp. ratapignata
RETAULE → arretàulu (retàulu)
ROMÀS → nug. arrumasu (làngiu; in manera originària in catalanu "abarradu" → abarradu a letu → romanidu→ ismagridu, làngiu)
SABATA → camp.sabata (sabata)
SABATER → sabateri
SAFATA → safata[113]
SEU → camp. seu (sea, sede, catedrale, "sede de su pìscamu")
SÍNDIC → sìndigu
SíNDRIA → sìndria
TANCAR → tancare/tancai (tancare)
TINTER → tinteri
ULLERES → camp. ulleras
VOSTÈ → log. bostè/camp .fostei o fustei (vostè, pronùmene de cortesia; dae bostra merced, bostra mercede; cf. spa. usted)[448]

Orìgine ispagnola modìfica

Sas boghes in ue no est inditada s'etimologia sunt boghes de orìgine latina de sas cales s'ispagnolu at modificadu su significadu originàriu chi teniant in latinu e su sardu at pigadu su significadu ispagnolu; pro sas boghes chi s'ispagnolu at pigadu dae unas àteras limbas est indicada s'etimologia issoro comente indicada dae sa Real Academia Española.

ADIÓS → adiosu[446]
ANCHOA → ancioa
APOSENTO → aposentu
APRETAR, APRIETO → apretare, apretu
ARENA → arena
ARRIENDO → arrendu
ASCO → ascu
ASUSTAR → assustare/assustai (assustare; in camp. est prus difùndidu atziccai, chi issu matessi benit de s'ispagnolu ACHICAR)
ATOLONDRADO, TOLONDRO → istolondrau (istolondradu)
AZUL → camp. asulu (asulu; paràula arribbada a s'ispagnolu de s'àrabu)[449]
BARATO → baratu
BARRACHEL → barratzellu/barracellu (barratzellu; paràula custa chi est fintzas colada a s'italianu regionale de sa Sardigna, in ue sa paràula barracello indicat difatis una guàrdia de su sartu chi fàghet parte de sa cumpangia barratzellare)
BÓVEDA → bòveda, bòvida (bòveda)[450]
BRAGUETA → bragheta (bragheta; su tèrmine "braghetta" o "brachetta" est presente fintzas in italianu, ma cun àteros significados; cun custu significadu est difùndidu fintzas in s'italianu regionale de sa Sardigna: cf. cat. bragueta)
BRINCAR, BRINCO → brincare, brincu (brincare, brincu; tèrmine arribbadu in ispagnolu dae su latinu vinculum, ligàmene, paràula chi a pustis l'ant modificada e at assùmidu unu significadu diferente de su totu in castiglianu e chi a pustis, cun custu, est colada a su sardu, fenòmenu cumpartzidu dae medas àteros ispagnolismos)[451]
BUSCARE → buscare/buscai (buscare; cf. cat. buscare)
CACHORRO → caciorru
CALENTURA → calentura, callentura (calentura)
CALLAR → cagliare/chelare (callare; cf. cat. callar)
CARA → cara (cara; cf. cat. cara)
CARIÑO → carignu
CERRAR → serrare/serrai (serrare)
CHASCO → ciascu
CHE (esclamatzione de ispantu de orìgine onomatopeica impreada in Argentina, Uruguai, Paraguai, Bolìvia e in Ispagna in sa zona de Valencia) → cé (esclamatzione de ispantu impreada in totu sa Sardigna)[452]
CONTARE → contare/contai (contare; cf. cat. contare)
CUCHARA → log. cocciari (cutzara) / camp. coccerinu (cutzarinu), cocciaroni (cutzara manna)
DE BALDE → de badas
DÉBIL → dèbile, -i (dèbile; cf. cat. dèbil)
DENGOSO, -A, DENGUE → dengosu, -a, dengu[453]
DESCANSAR, DESCANSO → discansare/discantzare, discansu/discantzu (discansare, discansu; cf. cat. descansar)
DESDICHA → disdìcia (disdìtzia)
DESPEDIR → dispidire/dispidì (dispidire)
DICHOSO, -A → diciosu, -a (ditzosu)
HERMOSO, -A → ermosu, -a / elmosu, -a (ermosu)
EMPLEO → impleu (impreu)
ENFADAR, ENFADO → infadare/irfadare/iffadare, infadu/irfadu/iffadu (infadare, infadu; cf. cat. enfadar)[454]
ENTERRAR, ENTIERRO → terrare, interru (terrare, interrare, interru; cf. cat. enterrar)
ESCARMENTAR → iscalmentare/iscrammentare/scramentai (iscarmentare; paràula de etimologia originària disconnota)[455]
ESPANTAR → ispantare/spantai (ispantare; in sardu e in saligheresu, chert nàrrere meravigliare; cf. cat. espantar)
FEO → feu
GANA → gana (cf. cat. gana; paràula de etimologia originària dudosa)[456]
GARAPIÑA → carapigna[457]
GASTO → gastu
GOZOS → log. gosos/gotzos (gosos, cumpositziones poèticas sacras; cf. gocius)
GREMIO → grèmiu (grèmiu; fintzas custa paràula faghet parte de s'italianu faeddadu in Sardigna, in ue sos grèmios sunt, pro esempru, sas corporatziones de mestieris de sos Candelieris de Tàtari o de sa Sartìglia de Aristanis; in paris chi in Sardigna e in ispagnolu, sa paràula s'impreat fintzas in portughesu, gremio, catalanu, gremi, tedescu, Gremium, e in s'italianu faeddadu in Isvìtzera, in su Canton Ticinu)
GUISAR → ghisare (ghisare; cf.cat. guisar)
HACIENDA → sienda[442]
HÓRREO → òrreu
JÍCARA → cìchera, cìcara (tzìchera; paràula bènnida dae su náhuatl)[458]
LÁSTIMA → làstima
LUEGO → luegus (luego)
MANCHA → log. e camp. mància, nug. mantza (mantza)
MANTA → manta (manta; cf. cat. manta)
MARIPOSA → mariposa
MESA → mesa
MIENTRAS → camp. mentras (mentres, cf. cat. mentres)
MONTÓN → muntone (muntone; cf. cat. munt)[459]
OLVIDAR → olvidare
PEDIR → pedire
PELEA → pelea
PLATA → prata
PORFÍA → porfia[460]
PASADA → posada
PREGUNTAR, PREGUNTA → preguntare/pregontare, pregunta/pregonta (preguntare/pregontare, pregunta/pregonta; cf. cat. preguntar)
PUNTAPIÉ (s.m.) → puntepé/puntepei (s.f.) (punta de pee)
PUNTERA → puntera
QUERER → chèrrer(e) (chèrrere)
RECREO → recreu
RESFRIARSE, RESFRÍO → s'arrefriare, arrefriu (refriare, refriu)
SIGHIRE → sighire
TAJA → tacca (taca)
TIRRIA, TIRRIOSO → tirria, tirriosu (tìrria, tirriosu; cf. cat. tírria)[461]
TOMATE (s.m.) → nug. e tzentrale tamata/camp. e gall. tumata (s.f.) (tomata; paràula bènnida dae su náhuatl)[462]
TOPAR → atopare/atopai (adobiare; boghe onomatopeica; cf. cat. topar)[463]
VENTANA → log. e camp. ventana/log. bentana (vantana, bentana)
VERANO → log. beranu

Orìgine toscana/italiana modìfica

ARANCIO → aranzu/arangiu (arantzu)
AUTUNNO → atonzu/atongiu (atòngiu)
BELLO/-A → bellu/-a
BIANCO → biancu
CERTO/-A → tzertu/-a
CINTA → tzinta
CITTADE → ant. kittade → tzitade/citade/tzitadi/citadi (tzitade)
GENTE → zente/genti (gente)
INVECE → imbètzes/imbecis (imbetzes)
MILLE → milli
OCCHIALI → otzales
SBAGLIO → irballu/isbàlliu/sbàlliu (isbàlliu)
VERUNO/-A → perunu/-a
ZUCCHERO → thùccaru/tzùccaru/tzùcuru (tzùcaru/tzùcuru)

Nùmenes e sambenados modìfica

 Su matessi argumentu a sa minuda: Nùmenes sardos e Sambenados sardos.

Dae sa limba sarda derivant tantu sos nùmenes istòricos de persone (nùmene / nomen / nòminet-e / lumene o lomini) e sos nomìngios (nòmìngiu o paranùmene / nominzu / o paralumene / paranomen / paranomine-i), chi sos sardos si diant àere cunferidu unu cun s'àteru finas a s'època cuntemporànea, cantu una parte manna de sos sambenados (sambenadu / sangunau) difùndidu galu oe in totu s'ìsula.

Riferimentos modìfica

Esplicativos modìfica

  1. Bisòngiat ammentare chi Wagner at iscritu custu libru in su 1951: su sardu at dèpidu isetare a su nessi àteros baranta annos pro chi esseret reconnotu fintzas a livellu polìticu in Itàlia, a su nessi formalmente, che a una de sas dòighi minorias ètnicu-linguìsticas istòricas suas.
  2. Un'àtera traditzione, introduida in edade cuntemporànea cun sa classificatzione de su Pellegrini (Carta de sos dialetos de Itàlia, Pisa, Pacini, 1977, p. 34), assòtziat comente si siat su sardu a s'ìtalo-romanzu basende·si in subra de valutatziones sotziolinguìsticas, fintzas si faghende·nde notare sas peculiaridades tipològicas in su panorama latinu. Bernardino Biondelli, in sos istùdios linguìsticos suos, fintzas ammitende pro sa "famìlia sarda" una tzerta autonomia linguìstica «tantu de la pòdere cunsiderare comente una limba diferente dae s'italiana, tantu cantu s'ispagnola», la teniat comente si siat acorpada a sos medas "dialetos itàlicos" de sa penìsula, basende·si in subra de sos raportos istrintos suos cun su latinu e de sa dipendèntzia geogràfica e polìtica de s'ìsula dae s'Itàlia. ((IT) Bernardino Biondelli, Studi linguistici, Milanu, Giuseppe Bernardoni, 1856, p. 189.)
  3. Pro su chi pertocat a sa cristianizatzione de s'Ìsula, su Paba Sìmmacu l'aiant batiadu in Roma, e si naraiat chi fiat «ex paganitate veniens»; sa conversione de sos ùrtimos paganos sardos, ghiados dae Ospitone, l'at descrita Tertullianu in custa manera: «Sardorum inaccessa Romanis loca, Christo vero subdita». (IT) Max Leopold Wagner, La lingua sarda, Nuoro, Ilisso, 1997 [1951], p. 73.
  4. (LA) Cicero: Pro Scauro, in thelatinlibrary.com. URL consultadu su 28 santandria 2015.
    «Fallacissimum genus esse Phoenicum omnia monumenta vetustatis atque omnes historiae nobis prodiderunt. ab his orti Poeni multis Carthaginiensium rebellionibus, multis violatis fractisque foederibus nihil se degenerasse docuerunt. A Poenis admixto Afrorum genere Sardi non deducti in Sardiniam atque ibi constituti, sed amandati et repudiati coloni. [...] Africa ipsa parens illa Sardiniae, quae plurima et acerbissima cum maioribus nostris bella gessit.».
  5. E inper(a)tor(e) ki l ati kastikari ista delegantzia e fagere kantu narat ista carta siat benedittu…
  6. Unu cantzu: In nomine de Pater et Filiu et Sanctu Ispiritu. Ego iudigi Salusi de Lacunu cun muiere mea donna (Ad)elasia, uoluntate de Donnu Deu potestando parte de KKaralis, assolbu llu Arresmundu, priori de sanctu Saturru, a fagiri si carta in co bolit. Et ego Arresmundu, l(eba)nd(u) ass(o)ltura daba (su) donnu miu iudegi Salusi de Lacunu, ki mi illu castigit Donnu Deu balaus (a)nnus rt bonus et a issi et a (muiere) sua, fazzu mi carta pro kertu ki fegi cun isus de Maara pro su saltu ubi si (…. ….)ari zizimi (..) Maara, ki est de sanctu Saturru. Intrei in kertu cun isus de Maara ca mi machelaa(nt) in issu saltu miu (et canpa)niarunt si megu, c'auea cun istimonius bonus ki furunt armadus a iurari, pro cantu kertàà cun, ca fuit totu de sanctu Sat(ur)ru su saltu. Et derunt mi in issu canpaniu daa petra de mama et filia derectu a ssu runcu terra de Gosantini de Baniu et derectu a bruncu d'argillas e derectu a piskina d'arenas e leuat cabizali derectu a sa bia de carru de su mudeglu et clonpit a su cabizali de uentu dextru de ssa doméstia de donnigellu Cumitayet leuet tuduy su cabizali et essit a ssas zinnigas de moori de silba, lassandu a manca serriu et clonpit deretu a ssu pizariu de sellas, ubi posirus sa dìì su tremini et leuat sa bia maiori de genna (de sa) terra al(ba et) lebat su moori (…) a sa terra de sanctu Saturru, lassandu lla issa a manca et lebat su moori lassandu a (manca) sas cortis d'oriinas de(….)si. Et apirus cummentu in su campaniu, ki fegir(us), d'arari issus sas terras ipsoru ki sunt in su saltu miu et (ll)u castiari s(u) saltu et issus hominis mius de Sinnay arari sas terras mias et issas terras issoru ki sunt in saltu de ssus et issus castiari su saltu(u i)ssoru. Custu fegirus plagendu mi a mimi et a issus homi(nis) mius de Sinnay et de totu billa de Maara. Istimonius ki furunt a ssegari su saltu de pari (et) a poniri sus treminis, donnu Cumita de Lacun, ki fut curatori de Canpitanu, Cumita d'Orrù (…….)du, A. Sufreri et Iohanni de Serra, filiu de su curatori, Petru Soriga et Gosantini Toccu Mullina, M(……..)gi Calcaniu de Pirri, C. de Solanas, C. Pullu de Dergei, Iorgi Cabra de Kerarius, Iorgi Sartoris, Laurenz(…..)ius, G. Toccu de Kerarius et P. Marzu de Quartu iossu et prebiteru Albuki de Kibullas et P. de zZippari et M. Gregu, M. de Sogus de Palma et G. Corsu de sancta Ilia et A. Carena, G. Artea de Palma et Oliueri de Kkarda (….) pisanu et issu gonpanioni. Et sunt istimonius de logu Arzzoccu de Maroniu et Gonnari de Laco(n) mancosu et Trogotori Dezzori de Dolia. Et est facta custa carta abendu si lla iudegi a manu sua sa curatoria de Canpitanu pro logu salbadori (et) ki ll'(aet) deuertere, apat anathema (daba) Pater et Filiu et Sanctu Ispiritu, daba XII Appostolos et IIII Euangelistas, XVI Prophetas, XXIV Seniores, CCC(XVIII) Sanctus Patris et sorti apat cun Iuda in ifernum inferiori. Siat et F. I. A. T.
  7. Unu cantzu: Ego Benedictus operaius de Santa Maria de Pisas Ki la fatho custa carta cum voluntate di Domino e de Santa Maria e de Santa Simplichi e de indice Barusone de Gallul e de sa muliere donna Elene de Laccu Reina appit kertu piscupu Bernardu de Kivita, cum Iovanne operariu e mecum e cum Previtero Monte Magno Kercate nocus pro Santa Maria de vignolas… et pro sa doma de VillaAlba e de Gisalle cum omnia pertinentia is soro…. essende facta custa campania cun sii Piscupu a boluntate de pare torraremus su Piscupu sa domo de Gisalle pro omnia sua e de sos clericos suos, e issa domo de Villa Alba, pro precu Kindoli mandarun sos consolos, e nois demus illi duas ankillas, ki farmi cojuvatas, suna cun servo suo in loco de rnola, e sattera in templo cun servii de malu sennu: a suna naran Maria Trivillo, a sattera jorgia Furchille, suna fuit de sa domo de Villa Alba, e sattera fuit de Santu Petru de Surake ……. Testes Judike Barusone, Episcopu Jovanni de Galtellì, e Prite Petru I upu e Gosantine Troppis e prite Marchu e prite Natale e prite Gosantino Gulpio e prite Gomita Gatta e prite Comita Prias e Gerardu de Conettu …….. e atteros rneta testes. Anno dom.milles.centes.septuag.tertio
  8. Unu cantzu: Vois messer N. electu potestate assu regimentu dessa terra de Sassari daue su altu Cumone de Janna azes jurare a sancta dei evangelia, qui fina assu termen a bois ordinatu bene et lejalmente azes facher su offitiu potestaria in sa dicta terra de Sassari…
  9. Inoghe, a esèmpiu, est riportadu unu cantzu chi chistionat de sa pena pro sos istùpros: XXI CAPIDULU - De chi levarit per forza mygeri coyada. - Volemus ed ordinamus chi si alcun homini levarit per forza mugeri coyada, over alcun'attera femina, chi esserit jurada, o isponxellarit alcuna virgini per forza, e dessas dittas causas esserit legittimamenti binchidu, siat iuygadu chi paghit pro sa coyada liras chimbicentas; e si non pagat infra dies bindighi, de chi hat a esser juygadu, siat illi segad'uno pee pro moda ch'illu perdat. E pro sa bagadìa siat juygadu chi paghit liras ducentas, e siat ancu tenudu pro levarilla pro mugeri, si est senza maridu, e placchiat assa femina; e si nolla levat pro mugeri, siat ancu tentu pro coyarilla secundu sa condicioni dessa femina, ed issa qualidadi dess'homini. E si cussas caussas issu non podit fagheri a dies bindighi de chi hat a esser juygadu, seghintilli unu pee per modu ch'illu perdat. E pro sa virgini paghit sa simili pena; e si non hadi dae hui pagari, seghintilli unu pee, ut supra.
  10. È da notare che Cagliari, come d'altronde Alghero, subì un processo di ripopolamento a opera degli aragonesi (Francesco C. Casula, La storia di Sardegna, 1994, p.424).
  11. Ìntzipit de Lettera al Maestro in "La Sardegna e la Corsica", a incuru de Ines Loi Corvetto, Torinu, UTET Libreria, 1993: Semper happisi desiggiu, Illustrissimu Segnore, de magnificare, & arrichire sa limba nostra Sarda; dessa matessi manera qui sa naturale insoro tottu sas naciones dessu mundu hant magnificadu & arrichidu; comente est de vider per isos curiosos de cuddas.
  12. …L'Alguer castillo fuerte bien murado / con frutales por tierra muy divinos / y por la mar coral fino eltremado / es ciudad de mas de mil vezinos…
  13. E.g.: «…Non podende sufrire su tormentu / de su fogu ardente innamorosu. / Videndemi foras de sentimentu / et sensa una hora de riposu, / pensende istare liberu e contentu / m'agato pius aflitu e congoixosu, / in essermi de te senora apartadu, / mudende ateru quelu, ateru istadu…» Antonio de Lo Frasso, Los Cinco Ultimos Libros de Fortuna de Amor, vol. 2, Londra, Henrique Chapel, 1740 [1573], pp. 141-144.
  14. Sos Savojas, imbetzes, sunt abarrados francòfonos pro tempus meda. S'ischit chi, galu in su 1943, a su chi tando fiat su prìntzipe Umbertu, chi pediat de torrare a Roma in logu de pigare parte a sa fuga cara a Brìndisi, sa regina l'at rispostu, in frantzesu: «Non, Beppo, tu n'iras pas, on va te tuer»: Luciano Regolo, Il re Signore, Simonelli, p. 432, e, imbetzes, su re l'at chistionadu in piemontesu.
  15. In sa dèdica a sa mugere de Càralu Albertu, fintzas pro essire dae sos presòngios de sa tzensura, si podent bìdere cantzos medas in ue omàgiat sas polìticas de aculturamentu fatas in Sardigna, che a "Era destino che la dolcissima Italiana favella, sebbene nata sulle amene sponde dell'Arno, divenuta sarebbe un dì anche ricco patrimonio degli Abitanti del Tirso" (p. 5) e, formulende unu votu de fidelidade a sa dinastia de regentes noos in logu de cussa ispanniola, "Di tanto bene la Sardegna è debitrice alla Augustissima CASA SABAUDA, la quale, cessata l'ispanica dominazione, con tante savie istituzioni promosse in ogni tempo le scienze, statuendo fin dalla metà del secolo trascorso, che nei Dicasteri e nel pubblico insegnamento delle Scuole Inferiori si facesse uso di quel Toscano che fu poscia la lingua di quante persone ebbero voce di bennate e di colte." (p. 6). In sa Prefatzione, intitulada Al giovanetto alunno, decrarat s'intentzione giai comune a Porru de publicare unu traballu dedicadu a sa didàtica de s'italianu, partende dae sas diferèntzias e sas similitùdines de un'àtera limba prus familiare, su sardu.
  16. Pro cumprèndere mègius custa decraratzione tocat a notare chi, pro sas dispositziones de su guvernu, «in manera peruna e pro resone peruna esistit sa regione» (Casula, Francesco. Sa chistione de sa limba in Montanaru e oe, p. 66).
  17. Nàaschidas, a nàrrere sa beridade, a curtzu a sa de duas metades de s'otighentos, a pustis a sa giai mentovada Fusione perfeta (cfr. Dettori 2001); difatis nemmancu in sa tratatzione de su setighentos de autores che a Francesco Cetti s'agatant mai giudìtzios de balore in subra de sa dignidade de su sardu, e in subra de s'indipendèntzia linguìstica sua fiant de acordu fintzas sos autores italianos (cfr. Ferrer 2017).
  18. Su Wagner tzitat, a propòsitu de custu, Giacomo Tauro chi, diferentemente dae sa vulgata fascista de'assimilatzione de su sardu a su sistema linguìsticu italianu, giai osservaiat in una cunferènztia in Nùgoro de su 1937 chi «[La Sardegna] ha una sua propria lingua, che è qualcosa di più e di diverso dai dialetti delle altre regioni d’Italia… Se i diversi dialetti d’Italia hanno tutti qualcosa d’interferente, per cui non è difficile a chi attentamente ne ascolti qualcuno e di essi abbia una certa pratica, d’intuirne e comprenderne, almeno superficialmente, il significato, i dialetti sardi invece non solo riescono quasi del tutto incomprensibili a chi non è dell’isola, ma anche con la pratica difficilmente possono essere acquisiti.» ((IT) Max Leopold Wagner, La lingua sarda, Nùgoro, Ilisso, 1997 [1951], p. 82.)
  19. A sa base de su chi si mutit "autonomismu abortivu", a parre de sos crìticos de istatutu che a Eliseo Spiga, bi fiat sa mancàntzia de s'assuntzione de un'identidade sarda dotada de una sugetividade a banda, in sas ispetzifitzidades etnonatzionales, linguìsticas e culturales suas, cunfronta a sa comunidade istatale in s'insieme suo; manchende cussa, a parre issoro si diat èssere arribados a unu modellu amministrativu chi omologaiat s'Ìsula a "una provìntzia cale si siat de s'istivale". Francesco Casula, Gianfranco Contu. Storia dell'autonomia in Sardegna, dall'Ottocento allo Statuto Sardo Archiviadu su 20 santugaine 2020 in s'Internet Archive., Patiolla, Stampa Grafica del Parteolla, 2008, p. 116
  20. Istàntzia de su Prof. A. Sanna in subra de sa pronùntzia de sa Facultade de Lìteras pro su chi pertocat a s'amparu de su patrimòniu ètnicou-linguìsticu sardu. Su prof. Antonio Sanna dichiarat custu: «Gli indifferenti problemi della scuola, sempre affrontati in Sardegna in torma empirica, appaiono oggi assai particolari e non risolvibili in un generico quadro nazionale; il tatto stesso che la scuola sia diventata scuola di massa comporta il rifiuto di una didattica inadeguata, in quanto basata sull'apprendimento concettuale attraverso una lingua, per molti aspetti estranea al tessuto culturale sardo. Poiché esiste un popolo sardo con una propria lingua dai caratteri diversi e distinti dall'italiano, ne discende che la lingua ufficiale dello Stato, risulta in effetti una lingua straniera, per di più insegnata con metodi didatticamente errati, che non tengono in alcun conto la lingua materna dei Sardi: e ciò con grave pregiudizio per un'efficace trasmissione della cultura sarda, considerata come sub-cultura. Va dunque respinto il tentativo di considerare come unica soluzione valida per questi problemi una forzata e artificiale forma di acculturazione dall'esterno, la quale ha dimostrato (e continua a dimostrare tutti) suoi gravi limiti, in quanto incapace di risolvere i problemi dell'isola. È perciò necessario promuovere dall'interno i valori autentici della cultura isolana, primo fra tutti quello dell'autonomia, e "provocare un salto di qualità senza un'acculturazione di tipo colonialistico, e il superamento cosciente del dislivello di cultura" (Lilliu). La Facoltà di Lettere e Filosofia dell'Università di Cagliari, coerentemente con queste premesse con l'istituzione di una Scuola Superiore di Studi Sardi, è pertanto invitata ad assumere l'iniziativa di proporre alle autorità politiche della Regione Autonoma e dello Stato il riconoscimento della condizione di minoranza etnico-linguistica per la Sardegna e della lingua sarda come lingua «nazionale» della minoranza. È di conseguenza opportuno che si predispongano tutti i provvedimenti a livello scolastico per la difesa e conservazione dei valori tradizionali della lingua e della cultura sarda e, in questo contesto, di tutti i dialetti e le tradizioni culturali presenti in Sardegna (ci si intende riferire al Gallurese, al Sassarese, all'Algherese e al Ligure-Carlofortino). In ogni caso tali provvedimenti dovranno comprendere necessariamente, ai livelli minimi dell'istruzione, la partenza dell'insegnamento del sardo e dei vari dialetti parlati in Sardegna, l'insegnamento nella scuola dell'obbligo riservato ai Sardi o coloro che dimostrino un'adeguata conoscenza del sardo, o tutti quegli altri provvedimenti atti a garantire la conservazione dei valori tradizionali della cultura sarda. È bene osservare come, nel quadro della diffusa tendenza a livello internazionale per la difesa delle lingue delle minoranze minacciate, provvedimenti simili a quelli proposti sono presi in Svizzera per la minoranza ladina fin dal 1938 (48000 persone), in Inghilterra per il Galles, in Italia per le minoranze valdostana, slovena e ultimamente ladina (15000 persone), oltre che per quella tedesca; a proposito di queste ultime e specificamente in relazione al nuovo ordinamento scolastico alto-atesino. Il presidente del Consiglio on. Colombo, nel raccomandare ala Camera le modifiche da apportare allo Statuto della Regione Trentino-Alto Adige (il cosiddetto "pacchetto"), «modifiche che non escono dal concetto di autonomia indicato dalla Costituzione», ha ritenuto di dovere sottolineare l'opportunità "che i giovani siano istruiti nella propria lingua materna da insegnanti appartenenti allo stesso gruppo linguistico"; egli inoltre aggiungeva che "solo eliminando ogni motivo di rivendicazione si crea il necessario presupposto per consentire alla scuola di svolgere la sua funzione fondamentale in un clima propizio per la migliore formazione degli allievi". Queste chiare parole del presidente del Consiglio ci consentono di credere che non si voglia compiere una discriminazione nei confronti della minoranza sarda, ma anche per essa valga il principio enunciato dall'opportunità dell'insegnamento della lingua materna a opera di insegnanti appartenenti allo stesso gruppo linguistico, onde consentire alla scuola di svolgere anche in Sardegna la sua funzione fondamentale in un clima propizio alla migliore formazione per gli allievi. Si chiarisce che tutto ciò non è sciovinismo né rinuncia a una cultura irrinunciabile, ma una civile e motivata iniziativa per realizzare in Sardegna una vera scuola, una vera rinascita, "in un rapporto di competizione culturale con lo stato (…) che arricchisce la Nazione" (Lilliu)». Il Consiglio unanime approva le istanze proposte dal prof. Sanna e invita le competenti autorità politiche a promuovere tutte le iniziative necessarie, sul piano sia scolastico che politico-economico, a sviluppare coerentemente tali principi, nel contempo acquisendo dati atti a mettere in luce il suesposto stato. Cagliari, 19 febbraio 1971. [Farris, Priamo (2016). Problemas e aficàntzias de sa pianificatzioni linguistica in Sardigna. Limba, Istòria, Sotziedadi / Problemi e prospettive della pianificazione linguistica in Sardegna. Lingua, Storia, Società, Youcanprint]
  21. "O sardu, si ses sardu e si ses bonu, / Semper sa limba tua apas presente: / No sias che isciau ubbidiente / Faeddende sa limba 'e su padronu. / Sa nassione chi peldet su donu / De sa limba iscumparit lentamente, / Massimu si che l'essit dae mente / In iscritura che in arrejonu. / Sa limba 'e babbos e de jajos nostros / No l'usades pius nemmancu in domo / Prite pobera e ruza la creides. / Si a iscola no che la jughides / Po la difunder menzus, dae como / Sezis dissardizende a fizos bostros." in Piras, Raimondo. No sias isciau (RTF), in poesias.it.
  22. Gavino Pau, in un interventu suo in La Nuova Sardegna (18 de abrile de su 1978, Una lingua defunta da studiare a scuola), naraiat chi "pro totus s'italianu fiat una àtera limba in sa cale traduìamus sos pensamentos nostros chi, impossìbiles de firmare, essiant a foras in sardu" e galu, pro sa limba sarda "apamus bìvidu, pro issa amus sufridu, pro issa bivimus e amus a bìvere. Sa die chi issa at a mòrrere, amus a mòrrere fintzas nois che a sardos." (cit. in Melis Onnis, Giovanni (2014). Fueddariu sardu campidanesu-italianu, Domus de Janas, Presentatzione)
  23. S'italianizatzione culturale de sa populatzione sarda aiat tando assùmidu proportziones gasi mannas de induire a Giovan Battista Pellegrini, in s'Introduzione a s'Atlante istòricu-linguìsticu-etnogràficu friulanu, a "bantare", a contu suo, sos sardos ca issos si naraiant dispostos a atzetare chi s'idioma issoro, fintzas si fiat «unu mèdiu espressivu meda prus pagu subordinadu a s'italianu» esseret cunsideradu unu "dialetu" de s'italianu ebbia, in cuntrastu craru a s'altivesa e a sa lealidade linguìstica de sos friulanos (Salvi, Sergio (1974). Le lingue tagliate, Rizzoli, p.195 ; Pellegrini, Giovan Battista (1972). Introduzione all'Atlante storico-linguistico-etnografico friulano (ASLEF), Vol. I, p.17 ). Cunsideratziones anàlogas a sas de Pellegrini las aiat fatas, unos cantos annos in antis, in su 1967, su linguista tedescu Heinz Kloss in riferimentu a su cuntzedu de Dachsprache ("limba cuberta"), imbentadu dae issu; in s'istùdiu pionerìsticu suo, issu faghiat notare comente limbas de comunidades che a sos sardos, sos otzitanos e sos haitianos beniant cunsideradas dae issos matessi comente petzi «dialetos de limbas binchidoras in logu de sistemas linguìsticos autònomos», in manera diferente dae sa lealtade funguda de sos catalanos chi, nointames su proibitzionismu franchista, non diant àere atzetadu mai una degradatzione gasi manna de sa limba issoro cunfronta a s'ùnica limba chi tando fiat ufitziale, s'ispagnolu (Kloss, Heinz (1967). "Abstand Languages" and "Ausbau Languages". Anthropological Linguistics, 9(7), p.36.).
  24. Est interessante a notare comente in sa chistione linguìstica sarda potzat, pro tzertos versos, sussìstere unu parallelismu cun s'Irlanda, in ue unu fenòmenu simigiante at assùmidu su nùmene de tzìrculu vitziosu de s'Irish Gaeltacht (Cfr. Edwards 1985). Difatis in Irlanda, a s'abbassiada de prestìgiu de su gaèlicu acontèssidu cando issu fiat resurtadu chistionadu in àreas deprimidas sotzialmente e economicamente, s'est agiunta s'emigratzione dae custas àreas cara a sas urbanas e cunsideradas economicamente prus avantzadas, in ue s'idioma majoritàriu (s'inglesu) diat èssere istadu destinadu a abbutinare e prevàlere contra a cussu minoritàriu de sos emigrantes.
  25. No est unu casu chi custas tres limbas, amparadas dae acordos internatzionales, siant sas ùnicas minorias linguìsticas cunsideradas non menetzadas dae Gaetano Berruto (Lingue minoritarie, in XXI Secolo. Comunicare e rappresentare, Roma, Istituto della Enciclopedia Italiana, pp. 335-346., 2009).

Bibliogràficos e sitogràficos modìfica

  1. Ti Alkire; Carol Rosen, Romance languages : a Historical Introduction, New York, Cambridge University Press, 2010, p. 3.
  2. 2.0 2.1 2.2 Lubello, Sergio (2016). Manuale Di Linguistica Italiana, De Gruyter, Manuals of Romance linguistics, p.499
  3. The World Atlas of Language Structures Online, Sardinian
  4. La tipologia linguistica del sardo, Eduardo Blasco Ferrer https://revistas.ucm.es/index.php/RFRM/article/download/RFRM0000110015A/11140
  5. Maurizio Virdis Plasticità costruttiva della frase sarda (e la posizione del soggetto), Rivista de filologia romanica, 2000 https://www.academia.edu/1500200/Plasticit%C3%A0_costruttiva_della_frase_sarda_e_la_posizione_del_Soggetto_
  6. United Nations Human Rights. Universal Declaration of Human Rights in Sardinian language.
  7. Regione Autonoma della Sardegna, LIMBA SARDA COMUNA - Norme linguistiche di riferimento a carattere sperimentale per la lingua scritta dell’Amministrazione regionale (PDF), pp. 6, 7, 55.
    «in altri casi, per salvaguardare la distintività del sardo, si è preferita la soluzione centro-settentrionale, come nel caso di limba, chena, iscola, ecc..».
  8. «Da G. I. Ascoli in poi, tutti i linguisti sono concordi nell'assegnare al sardo un posto particolare fra gl'idiomi neolatini per i varî caratteri che lo distinguono non solo dai dialetti italiani, ma anche dalle altre lingue della famiglia romanza, e che appaiono tanto nella fonetica, quanto nella morfologia e nel lessico.» R. Almagia et al., Sardegna in "Enciclopedia Italiana" (1936), Treccani, "Parlari".
  9. (IT) Max Leopold Wagner, La lingua sarda. Storia spirito e forma, a incuru de Giulio Paulis, Nùgoro, Ilisso, 1997 [1950], ISBN 88-85098-58-4. URL consultadu su 27 trìulas 2021 (archiviadu dae s'url originale su 26 ghennàrgiu 2016).
  10. Manuale di linguistica sarda Archiviadu su 12 làmpadas 2018 in s'Internet Archive., 2017, A incuru de Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo. Manuals of Romance Linguistics, De Gruyter Mouton, p. 209.
  11. (IT) Fiorenzo Toso, Lingue sotto il tetto d'Italia. Le minoranze alloglotte da Bolzano a Carloforte - 8. Il sardo, in treccani.it.
    «Il sardo rappresenta un insieme dialettale fortemente originale nel contesto delle varietà neolatine e nettamente differenziato rispetto alla tipologia italoromanza, e la sua originalità come gruppo a sé stante nell’ambito romanzo è fuori discussione.».
  12. 12.0 12.1 (IT) Fiorenzo Toso, Minoranze linguistiche, Treccani, 2011.
    «La nozione di alloglossia viene comunemente estesa in Italia anche al sistema dei dialetti sardi, che si considerano come un gruppo romanzo autonomo rispetto a quello dei dialetti italiani.».
  13. 13.0 13.1 «With some 1,6 million speakers, Sardinia is the largest minority language in Italy. Sardinians form an ethnic minority since they show a strong awareness of being an indigenous group with a language and a culture of their own. Although Sardinian appears to be recessive in use, it is still spoken and understood by a majority of the population on the island». Kurt Braunmüller, Gisella Ferraresi (2003). Aspects of multilingualism in European language history. Amsterdam/Philadelphia: University of Hamburg. John Benjamins Publishing Company. p. 238
  14. «Nel 1948 la Sardegna diventa, anche per le sue peculiarità linguistiche, Regione Autonoma a statuto speciale. Tuttavia a livello politico, ufficiale, non cambia molto per la minoranza linguistica sarda, che, con circa 1,2 milioni di parlanti, è la più numerosa tra tutte le comunità alloglotte esistenti sul territorio italiano…». De Concini, Wolftraud (2003). Gli altri d'Italia : minoranze linguistiche allo specchio, Pergine Valsugana: Comune, p.196.
  15. (IT) Lingue di Minoranza e Scuola, Sardo, in minoranze-linguistiche-scuola.it. URL consultadu su 15 abrile 2019 (archiviadu dae s'url originale su 16 santugaine 2018).
  16. 16.0 16.1 (IT) Inchiesta ISTAT 2000, pg.105-107 (PDF), in portal-lem.com.
  17. (EN) What Languages are Spoken in Italy?, in worldatlas.com.
  18. (IT) Andrea Corsale e Giovanni Sistu, Sardegna: geografie di un'isola, Milanu, Franco Angeli, 2019, p. 188.
  19. «Sebbene in continua diminuzione, i sardi costituiscono tuttora la più grossa minoranza linguistica dello stato italiano con ca. 1.000.000 di parlanti stimati (erano 1.269.000 secondo le stime basate sul censimento del 2001)». Lubello, Sergio (2016). Manuale Di Linguistica Italiana, De Gruyter, Manuals of Romance linguistics, p.499
  20. Carlo Tagliavini (1982). Le origini delle lingue neolatine. Bologna: Patron. p. 122.
  21. Rebecca Posner, John N. Green (1982). Language and Philology in Romance. Mouton Publishers. L'Aja, Parigi, New York. pp. 171 ss.
  22. cfr. (EN) Ti Alkire, Carol Rosen, Romance Languages: A Historical Introduction, Cambridge University Press, 2010.
  23. (IT) Francesco Mameli, Il logudorese e il gallurese, Soter, 1998, p. 11.
    «L'aspetto che più risulta evidente è la grande conservatività, il mantenimento di suoni che altrove hanno subito notevoli modificazioni, per cui si può dire che anche foneticamente il sardo è fra tutti i parlari romanzi quello che è rimasto più vicino al latino, ne è il continuatore più genuino.».
  24. Contini & Tuttle, 1982: 171; Blasco Ferrer, 1989: 14
  25. Pei; Mario. Story of Language - 1949
  26. Romance Languages: A Historical Introduction - Cambridge University Press
  27. (IT) Sardegna, isola del silenzio, Manlio Brigaglia, in mclink.it. URL consultadu su 24 maju 2016 (archiviadu dae s'url originale su 10 maju 2017).
  28. Mario A. Pei, A New Methodology for Romance Classification, in WORD, vol. 5, nº 2, 1º ghennàrgiu 1949, pp. 135–146, DOI:10.1080/00437956.1949.11659494. URL consultadu su 23 trìulas 2021.
  29. (IT) Maurice Le Lannou, Pastori e contadini in Sardegna, a incuru de Manlio Brigaglia, Casteddu, Edizioni della Torre, 1979 [1941], p. 279.
    «Il fondo della lingua sarda di oggi è il latino. La Sardegna è il solo paese del mondo in cui la lingua dei Romani si sia conservata come lingua viva. Questa circostanza ha molto facilitato le mie ricerche nell’isola, perché almeno la metà dei pastori e dei contadini non conoscono l’italiano.».
  30. (IT) Salvatore Tola, La Letteratura in Lingua sarda. Testi, autori, vicende, Casteddu, CUEC, 2006, p. 9.
    «Prima di tutto, la neonata lingua sarda ingloba un consistente numero di termini e di cadenze provenienti da una lingua originaria preromana, che potremmo chiamare "nuragica".».
  31. Heinz Jürgen Wolf, p.20.
  32. (IT) Archivio glottologico italiano, 53-54, 1968, p. 209.
  33. A.A., Atti del VI [i.e. Sesto] Congresso internazionale di studi sardi, 1962, p. 5
  34. (IT) Giovanni Lilliu, La civiltà dei Sardi. Dal Paleolitico all'età dei nuraghi, Nuova ERI, 1988, p. 269.
  35. Yakov Malkiel (1947). Romance Philology, v.1, p. 199
  36. «Il Sardo ha una sua speciale fisionomia ed individualità che lo rende, in certo qual modo, il più caratteristico degli idiomi neolatini; e questa speciale individualità del Sardo, come lingua di tipo arcaico e con una fisionomia inconfondibile, traspare già fin dai più antichi testi.» Carlo Tagliavini (1982). Le origini delle lingue neolatine. Bologna: Patron. p. 388.
  37. (IT) Tullio de Mauro, Storia linguistica dell'Italia unita, Editori Laterza, 1991, p. 21.
    «Fortemente isolati rispetto ai tre gruppi maggiori stanno il sardo e, nel settentrione, il ladino, entrambi considerati come formazioni autonome rispetto al complesso dei dialetti italoromanzi.».
  38. (IT) Fiorenzo Toso, Lingue sotto il tetto d'Italia. Le minoranze alloglotte da Bolzano a Carloforte - 8. Il sardo, in treccani.it.
    «Il sardo rappresenta un insieme dialettale fortemente originale nel contesto delle varietà neolatine e nettamente differenziato rispetto alla tipologia italoromanza, e la sua originalità come gruppo a sé stante nell’ambito romanzo è fuori discussione.».
  39. (IT) Max Leopold Wagner, Il Nome Sardo del Mese di Giugno (Lampadas) e i Rapporti del Latino d'Africa con quello della Sardegna, in Italica, vol. 29, nº 3, 1952-09, pp. 151-157, DOI:10.2307/477388. URL consultadu su 23 trìulas 2021.
  40. Max Leopold Wagner (1951). La lingua sarda, Bem, Francke, pp. 59-61
  41. Matteo Bartoli (1903). Un po' di sardo, in Archeografo triestino XXIX, pp. 129-151
  42. Pier Enea Guarnerio (1905). Il sardo e il corso in una nuova classificazione delle lingue romanze, in Archivio Glottologico Italiano, 16, pp. 491-516
  43. «In earlier times Sardinian probably was spoken in Corsica, where Corsican (Corsu), a Tuscan dialect of Italian, is now used (although French has been Corsica’s official language for two centuries).» Sardinian language, Encyclopedia Britannica
  44. «Evidence from early manuscripts suggests that the language spoken throughout Sardinia, and indeed Corsica, at the end of the Dark Ages was fairly uniform and not very different from the dialects spoken today in the central (Nuorese) areas.» Martin Harris, Nigel Vincent (2000). The Romance languages. London and New York: Routledge. p. 315.
  45. (EN) Georgina Ashworth, World Minorities, vol. 2, Quartermaine House, 1977, p. 109.
    «Sardinian is the only surviving Southern Romance language which was also spoken in former times on the island of Corsica and the Roman province of North Africa».
  46. Koryakov Y.B. Atlas of Romance languages. Mosca, 2001
  47. 47.0 47.1 47.2 (IT) Roberto Bolognesi, Una lingua unitaria che non ha bisogno di standardizzazioni, in Bolognesu: in sardu, 9 ghennàrgiu 2018. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  48. 48.0 48.1 48.2 (IT) Roberto Bolognesi, Le identità linguistiche dei sardi, Casteddu, Condaghes, 2013, ISBN 978-88-7356-225-2, OCLC 874573242.
    «Queste pretese barriere sono costituite da una manciata di fenomeni lessicali e fonetico-morfologici che, comunque, non impediscono la mutua comprensibilità tra parlanti di diverse varietà del sardo. Detto questo, bisogna ripetere che le varie operazioni di divisione del sardo in due varietà sono tutte basate quasi esclusivamente sull'esistenza di pronunce diverse di lessemi (parole e morfemi) per il resto uguali. […] Come si è visto, non solo la sintassi di tutte le varietà del sardo è praticamente identica, ma la quasi totalità delle differenze morfologiche è costituita da differenze, in effetti, lessicali e la percentuale di parole realmente differenti si aggira intorno al 10% del totale.».
  49. 49.0 49.1 Sardinian intonational phonology: Logudorese and Campidanese varieties, Maria Del Mar Vanrell, Francesc Ballone, Carlo Schirru, Pilar Prieto
  50. (IT) Paolo Caretti et al., Regioni a statuto speciale e tutela della lingua, G. Giappichelli Editore, 2017, p. 79.
    «Nel caso del sardo, essa ha prodotto la esistenza non di una, ma di due lingue sarde, il "logudorese" e il "campidanese". La sua costruzione storica ha origini ben precise e ricostruibili. Nel periodo di esistenza del Regno di Sardegna, l'Isola era suddivisa in due Governatorati, il Capo di Sopra e il Capo di Sotto. Nel XVIII secolo, il naturalista Francesco Cetti, mandato da Torino a studiare la fauna e la natura della Sardegna, e quindi a mappare anche i Sardi, riprese la partizione amministrativa da un celebre commentario cinquecentesco della Carta de Logu utilizzato in ambienti governativi, e la traslò in ambito linguistico. Se esisteva il Capo di Su e il Capo di Sotto, doveva pur esistere un sardo di Su e un sardo di Sotto. Il primo lo denominò logudorese, e il secondo campidanese.».
  51. Marinella Lőrinczi, Confini e confini. Il valore delle isoglosse (a proposito del sardo)
  52. Bolognesi, Roberto. Le identità linguistiche dei sardi, Condaghes, 2013, pg.137
  53. 53.0 53.1 «In altre parole, queste divisioni del sardo in logudorese e campidanese sono basate unicamente sulla necessità - chiarissima nel Cetti - di arrivare comunque a una divisione della Sardegna in due "capi". […] La grande omogeneità grammaticale del sardo viene ignorata, per quanto riguarda gli autori tradizionali, in parte per mancanza di cultura linguistica, ma soprattutto per la volontà, riscontrata esplicitamente in Spano e Wagner, di dividere il sardo e i sardi in varietà "pure" e "spurie". In altri termini, la divisione del sardo in due varietà nettamente distinte è frutto di un approccio ideologico alla variazione dialettale in Sardegna.» (IT) Bolognesi, Roberto. Le identità linguistiche dei sardi, Condaghes, 2013, pg.141
  54. Bolognesi, Roberto. Le identità linguistiche dei sardi, Condaghes, 2013, pg.138
  55. Bolognesi, Roberto (2013). Le identità linguistiche dei sardi, Condaghes, pg.93
  56. 56.0 56.1 (FR) Michel Contini, Etude de géographie phonétique et de phonétique instrumentale du sarde, Alessàndria, Edizioni dell'Orso, 1987, ISBN 978-88-7694-015-6, OCLC 15140324.
  57. Bolognesi R. & Heeringa W., 2005, Sardegna fra tante lingue. Il contatto linguistico in Sardegna dal Medioevo a oggi, Condaghes, Casteddu
  58. «Queste pretese barriere sono costituite da una manciata di fenomeni lessicali e fonetico-morfologici che, comunque, non impediscono la mutua comprensibilità tra parlanti di diverse varietà del sardo. Detto questo, bisogna ripetere che le varie operazioni di divisione del sardo in due varietà sono tutte basate quasi esclusivamente sull'esistenza di pronunce diverse di lessemi (parole e morfemi) per il resto uguali. […] Come si è visto, non solo la sintassi di tutte le varietà del sardo è praticamente identica, ma la quasi totalità delle differenze morfologiche è costituita da differenze, in effetti, lessicali e la percentuale di parole realmente differenti si aggira intorno al 10% del totale.» Bolognesi, Roberto. Le identità linguistiche dei sardi, Condaghes, 2013, pg.141
  59. Stima su un campione di 2715 interviste: Anna Oppo, Le lingue dei sardi Archiviadu su 7 ghennàrgiu 2018 in s'Internet Archive.
  60. (IT) Perché si parla catalano ad Alghero? - Corpus Oral de l'Alguerès, in prosodia.upf.edu. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  61. (IT) Fiorenzo Toso, La minoranza negata: i Tabarchini, in Treccani, l'Enciclopedia italiana. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  62. Meyer Lübke, Grammatica storica della lingua italiana e dei dialetti toscani, 1927, riduzione e traduzione di M. Bartoli, Torino, Loesher, 1972, p. 216. Sta in Francesco Bruni, op. cit., 1992 e 1996, p. 562
  63. Floris, Giovanni (1998). L'uomo in Sardegna: aspetti di antropobiologia ed ecologia umana, Sestu, Zonza, p.207
  64. Mauro Maxia, Studi sardo-corsi, 2010, p.69
  65. Francesco Bruni, op. cit., 1992 e 1996. p. 562
  66. Situ de sa Regione Autònoma de sa Sardigna, Anna Oppo (curadora de su raportu finale) e AA. Vàrios (Giovanni Lupinu, Alessandro Mongili, Anna Oppo, Riccardo Spiga, Sabrina Perra, Matteo Valdes), Le lingue dei Sardi, Casteddu, 2007, p. 69
  67. (ES) Mary Carmen Iribarren Argaiz, Los vocablos en -rr- de la lengua sarda, in dialnet.unirioja.es, 16 abrile 2017.
  68. «Sardinia was under the control of Carthage from around 500BC. It was conquered by Rome in 238/7 BC, but was isolated and apparently despised by the Romans, and Romanisation was not rapid.» James Noel Adams (9 January 2003). ''Bilingualism and the Latin Language''. Cambridge University Press. p. 209. ISBN 9780521817714
  69. «Although it is an established historical fact that Roman dominion over Sardinia lasted until the fifth century, it has been argued, on purely linguistic grounds, that linguistic contact with Rome ceased much earlier than this, possibly as early as the first century BC.» Martin Harris, Nigel Vincent (2000). ''The Romance languages''. London and New York: Routledge. p. 315
  70. «The last to use that idiom, the inhabitants of the Barbagia, renounced it in the 7th century together with paganism in favor of Latin, still an archaic substratum in the Sardinian language.» Proceedings, VII Congress, Boulder-Denver, Colorado, August 14-September 19, 1965, International Association for Quaternary Research, Indiana University Press, p. 28
  71. «E viceversa gli scrittori romani giudicavano la Sardegna una terra malsana, dove dominava la pestilentia (la malaria), abitata da popoli di origine africana ribelli e resistenti, impegnati in latrocinia ed in azioni di pirateria che si spingevano fino al litorale etrusco; un luogo terribile, scarsamente urbanizzato, destinato a diventare nei secoli la terra d’esilio per i condannati ad metalla». (IT) Attilio Mastino, Storia della Sardegna antica, 2ª ed., Il Maestrale, 2009, pp. 15-16.
  72. (IT) Attilio Mastino, Storia della Sardegna antica, 2ª ed., Il Maestrale, 2009, p. 16.
    «Cicerone in particolare odiava i Sardi per il loro colorito terreo, per la loro lingua incomprensibile, per l’antiestetica mastruca, per le loro origini africane e per l’estesa condizione servile, per l’assenza di città alleate dei Romani, per il rapporto privilegiato dei Sardi con l’antica Cartagine e per la resistenza contro il dominio di Roma.».
  73. 73.0 73.1 (IT) Giovanni Lupinu, Storia della lingua sarda (PDF), in vatrarberesh.it, 19 abrile 2017.
  74. (EN) Huiying Zhang, From Latin to the Romance languages: A normal evolution to what extent? (PDF), in Quarterly Journal of Chinese Studies, vol. 3, nº 4, 2015, pp. 105–111. URL consultadu su 1º freàrgiu 2019 (archiviadu dae s'url originale su 19 ghennàrgiu 2018).
  75. M. Wescher e M. Blancard, Charte sarde de l’abbaye de Saint-Victor de Marseille écrite en caractères grecs, in "Bibliothèque de l’ École des chartes", 35 (1874), pp. 255–265
  76. (IT) Alessandro Soddu, Paola Crasta e Giovanni Strinna, Un’inedita carta sardo-greca del XII secolo nell’Archivio Capitolare di Pisa (PDF), in filologiasarda.eu.
  77. (IT) Max Leopold Wagner, La lingua sarda, Nùgoro, Ilisso, 1997 [1951], p. 65.
  78. https://it.wikisource.org, https://it.wikisource.org/wiki/Privilegio_Logudorese. URL consultadu su 1º santugaine 2017.
  79. "La lingua sarda acquisì dignità di lingua nazionale già dall'ultimo scorcio del secolo XI quando, grazie a favorevoli circostanze storico-politiche e sociali, sfuggì alla limitazione dell'uso orale per giungere alla forma scritta, trasformandosi in volgare sardo". Cecilia Tasca (a incuru de), 2003. Manoscritti e lingua sarda, La memoria storica, p.15
  80. "I Sardi inoltre sono i primi fra tutti i popoli di lingua romanza a fare della lingua comune della gente, la lingua ufficiale dello Stato, del Governo…" Puddu, Mario (2002). Istoria de sa limba sarda, Ed. Domus de Janas, Selargius, pg.14
  81. Gian Giacomo Ortu, La Sardegna dei Giudici p.264, Il Maestrale 2005
  82. Maurizio Virdis, Le prime manifestazioni della scrittura nel cagliaritano, in Judicalia, Atos de su Seminàriu de Istùdios Casteddu 14 nadale 2003, a incuru de B. Fois, Casteddu, Cuec, 2004, pp. 45-54.
  83. Comente rilevat, intre sos àteros, Muratori, «Potissimum vero ad usurpandum in scriptis Italicum idioma gentem nostram fuisse adductam puto finitimarum exemplo, Provincialium, Corsorum atque Sardorum» ("A nàrrere sa beridade penso, in antis de totu, chi sa gente nostra [italiana] siat istada impuntzada a impreare s'idioma itàlicu in s'iscritura sighende s'esèmpiu de sos bighinos nostros Proventzales, Corsicanos e Sardos") e, a pustis, «Sardorum quoque et Corsorum exemplum memoravi Vulgari sua Lingua utentium, utpote qui Italis preivisse in hoc eodem studio videntur» ("Apo ammentadu, intre s'àteru, s'esèmpiu de sos Sardos e de sos Corsicanos, chi ant impreadu sa limba vulgare issoro, che a sos chi in cussu ant pretzèdidu sos Italianos"). Antonio, Ludovico Antonio (1739). Antiquitates Italicae Moedii Evi, Mediolani, t. 2, col.1049
  84. (IT) Lorenzo Renzi e Alvise Andreose, Manuale di linguistica e filologia romanza, Il Mulino, 2009, pp. 256-257.
    «Un caso unico - e a parte - nel dominio romanzo è costituito dalla Sardegna, in cui i documenti giuridici incominciano ad essere redatti interamente in volgare già alla fine dell'XI secolo e si fanno più frequenti nei secoli successivi. ( [...] ) L'eccezionalità della situazione sarda nel panorama romanzo consiste - come si diceva - nel fatto che tali testi sono stati scritti sin dall'inizio interamente in volgare. Diversamente da quanto succede a questa altezza cronologica (e anche dopo) in Francia, in Provenza, in Italia e nella Penisola iberica, il documento sardo esclude del tutto la compresenza di volgare e latino. (...) il sardo era usato prevalentemente in documenti a circolazione interna, il latino in documenti che concernevano il rapporto con il continente.».
  85. (IT) Livio Petrucci, Il problema delle Origini e i più antichi testi italiani, in Storia della lingua italiana, vol. 3, Torinu, Einaudi, p. 58.
  86. 86.0 86.1 (IT) Salvatore Tola, La Letteratura in Lingua sarda. Testi, autori, vicende, Casteddu, CUEC, 2006, p. 11.
  87. (IT) Max Leopold Wagner, La lingua sarda, Nùgoro, Ilisso, 1997 [1951], p. 180.
  88. 88.0 88.1 Dantis Alagherii De Vulgari Eloquentia Liber Primus, The Latin Library: Sardos etiam, qui non Latii sunt sed Latiis associandi videntur, eiciamus, quoniam soli sine proprio vulgari esse videntur, gramaticam tanquam simie homines imitantes: nam domus nova et dominus meus locuntur. (Lib. I, XI, 7)»
  89. 89.0 89.1 De Vulgari Eloquentia, parafrasi e note a cura di Sergio Cecchin. Edizione di riferimento: Opere minori di Dante Alighieri, vol. II, UTET, Torino 1986: «…Eliminiamo anche i Sardi (che non sono Italiani, ma sembrano accomunabili agli Italiani) perché essi soli appaiono privi di un volgare loro proprio e imitano la "gramatica" come le scimmie imitano gli uomini: dicono infatti "domus nova" e "dominus meus".»
  90. 90.0 90.1 (IT) Marinella Lőrinczi, La casa del signore. La lingua sarda nel De vulgari eloquentia (PDF), in people.unica.it, 28 làmpadas 2007. URL consultadu su 27 trìulas 2021.
  91. Domna, tant vos ai preiada (BdT 392.7), vv. 74-75
  92. Leopold Wagner, Max. La lingua sarda, a cura di Giulio Paulis Archiviadu su 26 ghennàrgiu 2016 in s'Internet Archive. - Ilisso, pp.78
  93. Salvi, Sergio. Le lingue tagliate: storia delle minoranze linguistiche in Italia, Rizzoli, 1975, p. 195
  94. Salvi, Sergio. Le lingue tagliate: storia delle minoranze linguistiche in Italia, Rizzoli, 1975, p. 195
  95. (IT) Alberto Varvaro, Identità linguistiche e letterarie nell'Europa romanza, Roma, Salerno Editrice, p. 231, ISBN 8884024463.
  96. (FR) Le sarde, une langue normale, in taban.canalblog.com, 27 santugaine 2013. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  97. Dittamondo III XII 56 ss.
  98. Giuseppe Contu, Sardinia in Arabic sources, in Annali della Facoltà di Lingue e Letterature Straniere dell'Università di Sassari, vol. 3, 2003 pubbl. 2005, pp. 287-297, ISSN 1828-5384 (WC · ACNP). URL consultadu su 27 trìulas 2021 (archiviadu dae s'url originale s'11 santugaine 2017).
    «Wa ahl Ğazīrat Sardāniya fī aṣl Rūm Afāriqa mutabarbirūn mutawaḥḥišūn min ağnās ar-Rūm wa hum ahl nağida wa hazm lā yufariqūn as-silāḥ».
  99. Tradutzione in italianu frunida dae Michele Amari: «I sardi sono di schiatta RUM AFARIQAH (latina d'Africa), berberizzanti. Rifuggono (dal consorzio) di ogni altra nazione di RUM: sono gente di proposito e valorosa, che non lascia mai l'arme.» Nota di Mohamed Mustafa Bazama: «Questo passo, nel testo arabo, è un poco differente, traduco qui testualmente: "gli abitanti della Sardegna, in origine sono dei Rum Afariqah, berberizzanti, indomabili. Sono una (razza a sé) delle razze dei Rum. [...] Sono pronti al richiamo d'aiuto, combattenti, decisivi e mai si separano dalle loro armi (intende guerrieri nati).» (IT) Mohamed Mustafa Bazama, Arabi e sardi nel Medioevo, Casteddu, Editrice democratica sarda, 1988, pp. 17, 162.
  100. Àtera traduzione de su passu in àrabu: «I sardi, popolo di razza latina africana piuttosto barbaro, che vive appartato dal consorzio delle altre genti latine, sono intrepidi e risoluti; essi non abbandonano mai le armi.» (IT) Al Idrisi, traduzione e note di Umberto Rizzitano, Il Libro di Ruggero. Il diletto di chi è appassionato per le peregrinazioni attraverso il mondo, Palermo, Flaccovio Editore, 2008.
  101. Mastino, Attilio (2005). Storia della Sardegna antica, Edizioni Il Maestrale, p.83
  102. Paolo Pompilio (1455-91): «Template:Lang» ("ove gli abitanti parlano un latino quasi intatto e, quando le parole latine si corrompono, passano allora ai suoni e tratti della lingua sarda, che, da quanto ne so, deriva anch'essa dal latino")». Citato in Michele Loporcaro, Oxford University Press, p. 48.
  103. «Non vi è dubbio che vi erano rapporti più stretti tra la latinità dell'Africa settentrionale e quella della Sardegna. Senza parlare della affinità della razza e degli elementi libici che possano ancora esistere in sardo, non bisogna dimenticare che la Sardegna rimase, durante vari secoli, alle dipendenze dell'esarcato africano». Wagner, M. (1952). Il Nome Sardo del Mese di Giugno (Lámpadas) e i Rapporti del Latino d'Africa con quello della Sardegna. Italica, 29(3), 152. doi:10.2307/477388
  104. (EN) J.N. Adams, The Regional Diversification of Latin 200 BC - AD 600, Cambridge University Press, 2007, p. 576, ISBN 978-1-139-46881-7.
  105. (IT) Max Leopold Wagner, La lingua sarda, Nùgoro, Ilisso, 1997 [1951], p. 10.
    «Wagner prospetta l’ipotesi che la denominazione sarda, identica a quella berbera, sia una reminiscenza atavica di lontane tradizioni comuni e così commenta (p. 277): "Parlando delle sopravvivenze celtiche, dice il Bertoldi: «Come nell’Irlanda odierna, anche nella Gallia antica una maggiore cedevolezza della “materia” linguistica, suoni e forme, rispetto allo “spirito” che resiste più tenace». Questo vale forse anche per la Sardegna; antichissime usanze, superstizioni, leggende si mantengono più saldamente che non i fugaci fenomeni linguistici".».
  106. Archivio Cassinense Perg. Caps. XI, n. 11 " e "TOLA P., Codice Diplomatico della Sardegna, I, Sassari, 1984, p. 153
  107. Giovanni Strinna, La carta di Nicita e la clausula defensionis
  108. Corrado Zedda, Raimondo Pinna, (2009) La Carta del giudice cagliaritano Orzocco Torchitorio, prova dell'attuazione del progetto gregoriano di riorganizzazione della giurisdizione ecclesiastica della Sardegna. Collana dell'Archivio storico e giuridico sardo di Sassari. Nuova serie, 10 Todini, Sassari. (PDF), in archiviogiuridico.it. URL consultadu su 2 santugaine 2017 (archiviadu dae s'url originale su 4 martzu 2016).
  109. Testu intreu
  110. 110.0 110.1 (IT) Salvatore Tola, La Letteratura in Lingua sarda. Testi, autori, vicende, Casteddu, CUEC, 2006, p. 17.
  111. (IT) Max Leopold Wagner, La lingua sarda, Nùgoro, Ilisso, 1997 [1951], p. 84.
    «Ma, prescindendo dalle divergenze stilistiche e da altri particolari minori, si può dire che la lingua dei documenti antichi è assai omogenea e che, ad ogni modo, l’originaria unità della lingua sarda vi si intravede facilmente».
  112. (IT) Carlo Tagliavini, Le origini delle lingue neolatine, Bologna, Patron, 1964, p. 450.
  113. 113.0 113.1 Eduardo Blasco Ferrer, Storia linguistica della Sardegna, Walter de Gruyter, 1º ghennàrgiu 1984, ISBN 978-3-11-132911-6.
  114. Francesco Bruni (direttore), op. cit., vol. II, p. 582
  115. Antonietta Orunesu, Valentino Pusceddu (a cura di). Cronaca medioevale sarda: i sovrani di Torres, 1993, Astra, Quartu S.Elena, p. 11
  116. Custu indiritzu polìticu, chi s'est bidu in atzione durante sa gherra sardu-catalana longa meda, fiat giai craru in su 1164 durante sa regèntzia de Barisone I de Lacon-Serra, chi teniat unu sigillu cun iscritziones chi fiant "sardistas" in manera crara (Casula, Francesco Cesare. La scrittura in Sardegna dal nuragico ad oggi, Carlo Delfino Editore, p.91) Baresonus Dei Gratia Rei Sardiniee ("Barisone, pro gràtzia de Deus Re de Sardigna") e Est vis Sardorum pariter regnum Populorum ("Est sa fortza de sos Sardos a su matessi livellu de su regnu de sos Pòpulos").
  117. "I sardi di Arborea si allearono ai catalani per cacciare gli italiani. I pisani, battuti, lasciarono l'isola nel 1326. I genovesi seguirono la stessa sorte nel 1348. La nuova dominazione innesca però una sorta di rudimentale sentimento nazionale isolano. I sardi, cacciati finalmente i vecchi dominatori (gli italiani) intendono cacciare anche i catalani. Mariano IV di Arborea vuole infatti unificare l'isola sotto il suo scettro e impegna a tal punto le forze catalane che Pietro IV di Aragona è costretto a venire di persona nell'isola al comando di un nuovo esercito per consolidare la sua conquista". Salvi, Sergio (1974). Le lingue tagliate, Rizzoli, pg.179
  118. Francesco Cesare Casula, Cultura e e scrittura nell'Arborea al tempo della Carta de Logu, in Il mondo della Carta de Logu, Casteddu, 1979, 3 libros, p. 71-109
  119. Francesco Bruni (direttore), op. cit., vol. II, 1992 e 1996, p. 584-585
  120. Ferrer, Eduardo Blasco (1984). Storia linguistica della Sardegna, Niemeyer, Tübingen, p.132.
  121. «[I Sardi] parlano una loro lingua peculiare, il sardo, sia in versi che in prosa, e questo in particolare nel Capo del Logudoro ove è più pura, più ricca ed elegante. E giacché sono immigrati qui, e ogni giorno ve ne giungono altri per praticarvi il commercio, molti spagnoli (tarragonesi o catalani) e italiani, si parlano anche le lingue spagnola (tarragonese o catalana) e quella italiana, sicché in un medesimo popolo si dialoga in tutti questi idiomi. I Cagliaritani e gli Algheresi si esprimono però, in genere, nella lingua dei loro maggiori, cioè il catalano, mentre gli altri conservano quella autentica dei Sardi.» Testo originale: «[Sardi] Loquuntur lingua propria sardoa, tum ritmice, tum soluta oratione, praesertim in Capite Logudorii, ubi purior copiosior, et splendidior est. Et quia Hispani plures Aragonenses et Cathalani et Itali migrarunt in eam, et commerciorum caussa quotidie adventant, loquuntur etiam lingua hispanica et cathalana et italica; hisque omnibus linguis concionatur in uno eodemque populo. Caralitani tamen et Algharenses utuntur suorum maiorum lingua cathalana; alii vero genuinam retinent Sardorum linguam.» Fara, Francesco Giovanni (1580). De Rebus Sardois, De natura et moribus Sardorum, 1835-1580, Torino, p.51. Traduzione di Giovanni Lupinu da Ioannis Francisci Farae (1992-1580), In Sardiniae Chorographiam, v.1, "Sulla natura e usi dei Sardi", Gallizzi, Sassari.
  122. Gessner, Conrad (1555). De differentiis linguarum tum veterum tum quae hodie apud diversas nationes in toto orbe terraru in usu sunt, Sardorum lingua: pp. 66-67
  123. Sigismondo Arquer (a cura di Maria Teresa Laneri, 2008). Sardiniae brevis historia et descriptio, CUEC, pg.30-31, De Sardorum Lingua.. «certamente i sardi ebbero un tempo una lingua propria, ma poiché diversi popoli immigrarono nell'isola e il suo governo fu assunto da sovrani stranieri (vale a dire da Latini, pisani, genovesi, spagnoli e africani), la loro lingua fu pesantemente corrotta, pur rimanendo un gran numero di vocaboli che non si ritrovano in alcun idioma. Ancor oggi essa conserva molti vocaboli della parlata latina. […] È per questo che i sardi, a seconda delle zone, parlano in maniera tanto diversa: appunto perché ebbero una dominazione così varia; ciò nonostante, fra loro si comprendono perfettamente. In questa isola vi sono comunque due lingue principali, una che si usa nelle città e un'altra che si usa al di fuori delle città: i cittadini parlano comunemente la lingua spagnola, tarragonese o catalana, che appresero dagli ispanici, i quali ricoprono in quelle città la gran parte delle magistrature; gli altri, invece, conservano la lingua genuina dei sardi.» Testo originale: «Habuerunt quidem Sardi linguam propriam, sed quum diversi populi immigraverint in eam atque ab exteris principibus eius imperium usurpatum fuerit, nempe Latinis, Pisanis, Genuensibus, Hispanis et Afris, corrupta fuit multum lingua eorum, relictis tamen plurimis vocabulis, quae in nullo inveniuntur idiomate. […] Hinc est quod Sardi in diversis locis tam diverse loquuntur, iuxta quod tam varium habuerunt imperium, etiamsi ipsi mutuo sese recte intelligant. Sunt autem duae praecipuae in ea insula linguae, una qua utuntur in civitatibus, et altera qua extra civitates. Oppidani loquuntur fere lingua Hispanica, Tarraconensi seu Catalana, quam didicerunt ab Hispanis, qui plerumque magistratum in eisdem gerunt civitatibus: alii vero genuinam retinent Sardorum Linguam.» Sigismondo Arquer (a cura di Maria Teresa Laneri, 2008). Sardiniae brevis historia et descriptio, CUEC, pg.30-31, De Sardorum Lingua
  124. Max Leopold Wagner, op. cit., 1951, p. 391 e Antonio Sanna, Il dialetto di Sassari, Cagliari, Trois, 1975, p. 18 e seg. Entrambi sono in Frandesco Bruni, op. cit., 1992 e 1996, p. 562
  125. 125.0 125.1 Sa Vitta et sa Morte, et Passione de sanctu Gavinu, Prothu et Januariu (PDF), in filologiasarda.eu. URL consultadu su 30 làmpadas 2018.
  126. Max Leopold Wagner, La lingua sarda. Storia, spirito e forma, Berna, Francke Verlag, 1951. p. 185. Istat in Francesco Bruni, op. tzit.. 1992 e 1996. p. 584
  127. Francesco Bruni, op. cit., 1992 e 1996, p. 584
  128. (IT) Michele Loporcaro, Profilo linguistico dei dialetti italiani, Editori Laterza, 2009, p. 9.
  129. Semus chistionende de s'istatutu de sa Cunfaria de su SS. Sacramentu, fundada in su 1639 e de sa costitutzione de sa de sos Tzeracos de Maria. Francesco Bruni, op. tzit., 1882 e 1996, p. 591
  130. (CA) Vicenç Bacallar, el sard botifler als orígens de la Real Academia Española, in VilaWeb.cat. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  131. 131.0 131.1 (EN) Rebecca Posner, John N. Green, Bilingualism and Linguistic Conflict in Romance, De Gruyter Mouton, 1993, p. 286.
    «First attempts at national self-assertion through language date back to the 16th century, when G. Araolla, a speaker of Sassarese, wrote a poem intended to enrich and honour the Sardinian language.».
  132. (IT) Ignazio Putzu, Gabriella Mazzon, Lingue, letterature, nazioni. Centri e periferie tra Europa e Mediterraneo, Franco Angeli Edizioni, 2013, p. 597.
    «Intendendo esservi una "naturalità" della lingua propria delle diverse "nazioni", così come v'è la lingua naturale della "nazione sarda", espressione, quest'ultima, non usata ma ben sottintesa.».
  133. Francesco Bruni, op. cit., 1992 e 1996, p. 591
  134. 134.0 134.1 Eduardo Blasco Ferrer, Giorgia Ingrassia (a cura di). Storia della lingua sarda: dal paleosardo alla musica rap, evoluzione storico-culturale, letteraria, linguistica. Scelta di brani esemplari commentati e tradotti, 2009, Cuec, Cagliari, p.92
  135. «Il brano qui riportato non è soltanto illustrativo di una chiara evoluzione di diglossia con bilinguismo dei ceti medio-alti (il cavaliere sa lo spagnolo e il sardo), ma anche di un rapporto gerarchico, tra lingua dominante (o "egèmone", come direbbe Gramsci) e subordinata, che tuttavia concede spazio al codice etnico, rispettato e persino appreso dai conquistatori.» (IT) Eduardo Blasco Ferrer, Giorgia Ingrassia (a incuru de). Storia della lingua sarda : dal paleosardo alla musica rap, evoluzione storico-culturale, letteraria, linguistica. Scelta di brani esemplari commentati e tradotti, 2009, Cuec, Casteddu, p.99
  136. Michelle Hobart (2017). A Companion to Sardinian History, 500–1500. Leiden, Boston: Brill. pp. 111–112.
  137. (ES) Vicente G. Olaya, La segunda vida de los tercios, in El País, 6 gennaio 2019. URL consultadu su 4 giugno 2019.
  138. Giuanne Matzeu Garipa, Legendariu de santas virgines, et martires de Iesu Crhistu. Hue, si contenen exemplos admirabiles, ... Vogadas de italianu in sardu per Ioan Mattheu Garipa sacerdote orgosolesu .., per Lodouicu Grignanu, 1627. URL consultadu su 18 trìulas 2020.
  139. «Totu sas naziones iscrient e imprentant sos libros in sas propias limbas nadias e duncas peri sa Sardigna – sigomente est una natzione – depet iscriere e imprentare sos libros in limba sarda. Una limba chi de seguru bisongiat de irrichimentos e de afinicamentos, ma non est de contu prus pagu de sas àteras limbas neolatinas.» Casula, Francesco. Sa chistione de sa limba in Montanaru e oe
  140. Paolo Maninchedda (2000): Nazionalismo, cosmopolitismo e provincialismo nella tradizione letteraria della Sardegna (secc. XV–XVIII), in: Revista de filología Románica, 17, p. 178
  141. Salvi, Sergio (1974). Le lingue tagliate, Rizzoli, pg.180
  142. M. Lepori, Dalla Spagna ai Savoia. Ceti e corona della Sardegna del Settecento (Roma, 2003)
  143. (ITEN) Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo, Manuale di linguistica sarda. Manuals of Romance linguistics, De Gruyter Mouton, 2017, p. 169.
  144. Joaquín Arce (1960), España en Cerdeña. Aportación cultural y testimonios de su influjo, Madrid, Consejo Superior de Investigaciones Científicas, Instituto «Jerónimo Zurita», p. 128
  145. (ITEN) Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo, Manuale di linguistica sarda. Manuals of Romance linguistics, De Gruyter Mouton, 2017, pp. 168-169.
  146. (ITEN) Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo, Manuale di linguistica sarda. Manuals of Romance linguistics, De Gruyter Mouton, 2017, p. 201.
  147. Cardia, Amos (2006). S'italianu in Sardìnnia candu, cumenti e poita d'ant impostu: 1720-1848; poderi e lìngua in Sardìnnia in edadi spanniola, Iskra, Ghilarza, pp. 86-87
  148. Roberto Palmarocchi (1936). Sardegna sabauda. Il regime di Vittorio Amedeo II. Cagliari: Tip. Mercantile G. Doglio. p. 95.
  149. Palmarocchi, Roberto (1936). Sardegna sabauda, v.I, Tip. Mercantile G. Doglio, Casteddu, p.87
  150. Cardia, Amos (2006). S'italianu in Sardìnnia candu, cumenti e poita d'ant impostu: 1720-1848; poderi e lìngua in Sardìnnia in edadi spanniola, Iskra, Ghilarza, p.86
  151. Eduardo Blasco Ferrer, Giorgia Ingrassia (a incuru de). Storia della lingua sarda : dal paleosardo alla musica rap, evoluzione storico-culturale, letteraria, linguistica. Scelta di brani esemplari commentati e tradotti, 2009, Cuec, Casteddu, p.110
  152. Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo (2017). Manuale di linguistica sarda. Manuals of Romance linguistics. De Gruyter Mouton. p. 210.
  153. «…La più diffusa, e storicamente precocissima, consapevolezza dell'isola circa lo statuto di "lingua a sé" del sardo, ragion per cui il rapporto tra il sardo e l'italiano ha teso a porsi fin dall'inizio nei termini di quello tra due lingue diverse (benché con potere e prestigio evidentemente diversi), a differenza di quanto normalmente avvenuto in altre regioni italiane, dove, tranne forse nel caso di altre minoranze storiche, la percezione dei propri "dialetti" come "lingue" diverse dall'italiano sembrerebbe essere un fatto relativamente più recente e, almeno apparentemente, meno profondamente e drammaticamente avvertito.» Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo, De Gruyter Mouton, p. 209.
  154. «La consapevolezza di alterità rispetto all'italiano si spiega facilmente non solo per i quasi 400 anni di fila sotto il dominio ispanico, che hanno agevolato nei sardi, rispetto a quanto avvenuto in altre regioni italiane, una prospettiva globalmente più distaccata nei confronti della lingua italiana, ma anche per il fatto tutt'altro che banale che già i catalani e i castigliani consideravano il sardo una lingua a sé stante, non solo rispetto alla propria ma anche rispetto all'italiano.» Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo, De Gruyter Mouton, p. 210.
  155. Manuale di linguistica sarda Archiviadu su 12 làmpadas 2018 in s'Internet Archive., 2017, A incuru de Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo. Manuals of Romance Linguistics, De Gruyter Mouton, pp.209: «…La più diffusa, e storicamente precocissima, consapevolezza dell'isola circa lo statuto di "lingua a sé" del sardo, ragion per cui il rapporto tra il sardo e l'italiano ha teso a porsi fin dall'inizio nei termini di quello tra due lingue diverse (benché con potere e prestigio evidentemente diversi), a differenza di quanto normalmente avvenuto in altre regioni italiane, dove, tranne forse nel caso di altre minoranze storiche, la percezione dei propri "dialetti" come "lingue" diverse dall'italiano sembrerebbe essere un fatto relativamente più recente e, almeno apparentemente, meno profondamente e drammaticamente avvertito. Né prima né dopo il passaggio del Regno di Sardegna dalla Spagna ai Savoia, infatti, nessun sardo, per quanto incolto, avrebbe potuto condividere o prendere per buono il noto cliché, piuttosto diffuso in altre regioni, del proprio dialetto quale forma "corrotta" e degradata dell'italiano stesso. Ma la percezione di alterità linguistica era condivisa e avvertita da qualsiasi italiano che avesse occasione di risiedere o passare nell'isola […].
  156. Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo, De Gruyter Mouton, p. 209.
  157. S'ufitziale Giulio Bechi at iscritu chi sos sardos chistionaiant «un terribile idioma, intricato come il saraceno, sonante come lo spagnolo. [...] immagina del latino pestato nel mortaio con del greco e dello spagnolo, con un pizzico di saraceno, masticato fitto fitto in una barba con delle finali in os e as; sbatti tutto questo in faccia a un mortale e poi dimmi se non val lo stesso esser sordomuti!» (IT) Giulio Bechi, Caccia grossa. Scene e figure del banditismo sardo, Nùgoro, Ilisso, 1997 [1900], p. 43, 64.
  158. (IT) Francesco D'Austria-Este, Descrizione della Sardegna (1812), ed. Giorgio Bardanzellu, Casteddu, Edizioni Della Torre, 1993 [1812], p. 43, 64.
    «Lingue fuori dell'Italiano e del Sardo nessuno ne impara, e pochi uomini capiscono il francese; piuttosto lo spagnuolo. La lingua spagnuola s'accosta molto anche alla Sarda, e poi con altri paesi poco sono in relazione. [...] La popolazione della Sardegna pare dalli suoi costumi, indole, etc., un misto di popoli di Spagna, e del Levante conservano vari usi, che hanno molta analogia con quelli dei Turchi, e dei popoli del Levante; e poi vi è mescolato molto dello Spagnuolo, e dirò così, che pare una originaria popolazione del Levante civilizzata alla Spagnuola, che poi coll'andare del tempo divenne più originale, e formò la Nazione Sarda, che ora distinguesi non solo dai popoli del Levante, ma anche da quelli della Spagna.».
  159. […]È tanto nativa per me la lingua italiana, come la latina, francese o altre forestiere che solo s'imparano in parte colla grammatica, uso e frequente lezione de' libri, ma non si possiede appieno[…] naraiat difatis Andrea Manca Dell'Arca, un'agrònomu tataresu de sa fine de su Setighentos ('Ricordi di Santu Lussurgiu di Francesco Maria Porcu In Santu Lussurgiu dalle Origini alla "Grande Guerra" - Grafiche editoriali Solinas - Nùgoro, 2005)
  160. Manuale di linguistica sarda Archiviadu su 12 làmpadas 2018 in s'Internet Archive., 2017, A incuru de Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo. Manuals of Romance Linguistics, De Gruyter Mouton, pp.210
  161. Francesco Sabatini, Minoranze e culture regionali nella storiografia linguistica italiana, in I dialetti e le lingue delle minoranze di fronte all'italiano (Atos de su de XI Cungressos internatzionales de istùdios de sa SLI, Sotziedade de linguìstica italiana, a incuru de Federico Albano Leoni, Casteddu, 27-30 maju 1977 e publicados dae Bulzoni, Roma, 1979, p. 14)
  162. «L'italianizzazione dell'isola fu un obiettivo fondamentale della politica sabauda, strumentale a un più ampio progetto di assimilazione della Sardegna al Piemonte.» Cardia, Amos (2006). S'italianu in Sardìnnia candu, cumenti e poita d'ant impostu: 1720-1848; poderi e lìngua in Sardìnnia in edadi spanniola, Iskra, Ghilarza, p.92
  163. «En aquest sentit, la italianització definitiva de l'illa representava per a ell l'objectiu més urgent, i va decidir de contribuir-hi tot reformant les Universitats de Càller i de Sàsser, bandejant-ne alhora els jesuïtes de la direcció per tal com mantenien encara una relació massa estreta amb la cultura espanyola. El ministre Bogino havia entès que només dins d'una Universitat reformada podia crear-se una nova generació de joves que contribuïssin a homogeneïtzar de manera absoluta Sardenya amb el Piemont.» Joan Armangué i Herrero (2006). Represa i exercici de la consciència lingüística a l'Alguer (ss.XVIII-XX), Arxiu de Tradicions de l'Alguer, Cagliari, I.1
  164. The phonology of Campidanian Sardinian : a unitary account of a self-organizing structure, Roberto Bolognesi, The Hague: Holland Academic Graphics
  165. Cardia, Amos (2006). S'italianu in Sardìnnia candu, cumenti e poita d'ant impostu: 1720-1848; poderi e lìngua in Sardìnnia in edadi spanniola, Iskra, Ghilarza, pp. 88, 91
  166. S'italianu in Sardigna? Impostu a òbligu de lege cun Boginu - LimbaSarda 2.0
  167. (IT) La limba proibita nella Sardegna del '700, in www.meilogunotizie.net. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  168. «Ai funzionari sabaudi, inseriti negli ingranaggi dell'assolutismo burocratico ed educati al culto della regolarità e della precisione, l'isola appariva come qualcosa di estraneo e di bizzarro, come un Paese in preda alla barbarie e all'anarchia, popolato di selvaggi tutt'altro che buoni. Era difficile che quei funzionari potessero considerare il diverso altrimenti che come puro negativo. E infatti essi presero ad applicare alla Sardegna le stesse ricette applicate al Piemonte. Dirigeva la politica per la Sardegna il ministro Bogino, ruvido e inflessibile.». Guerci, Luciano (2006). L'Europa del Settecento : permanenze e mutamenti , UTET, p.576
  169. Cardia, Amos (2006). S'italianu in Sardìnnia candu, cumenti e poita d'ant impostu: 1720-1848; poderi e lìngua in Sardìnnia in edadi spanniola, Iskra, Ghilarza, p.80
  170. Bolognesi, Roberto; Heeringa, Wilbert. Sardegna fra tante lingue, pp.25, 2005, Condaghes
  171. 171.0 171.1 Salvi, Sergio (1974). Le lingue tagliate, Rizzoli, pg.181
  172. Cardia, Amos (2006). S'italianu in Sardìnnia candu, cumenti e poita d'ant impostu: 1720-1848; poderi e lìngua in Sardìnnia in edadi spanniola, Iskra, Ghilarza, p. 89
  173. «L'attività riformatrice si allargò anche ad altri campi: scuole in lingua italiana per riallacciare la cultura isolana a quella del continente, lotta contro il banditismo, ripopolamento di terre e ville deserte con Liguri, Piemontesi, Còrsi.» Roberto Almagia et al., Sardegna, Enciclopedia Italiana (1936), Treccani, "Storia"
  174. Caria, Clemente (1981). Canto sacro-popolare in Sardegna, Oristano, S'Alvure, p.45
  175. «Il sistema di controllo capillare, in ambito amministrativo e penale, che introduce il Governo sabaudo, rappresenterà, fino all'Unità, uno dei canali più diretti di contatto con la nuova lingua "egemone" (o lingua-tetto) per la stragrande maggioranza della popolazione sarda.» Eduardo Blasco Ferrer, Giorgia Ingrassia (a incuru de). Storia della lingua sarda : dal paleosardo alla musica rap, evoluzione storico-culturale, letteraria, linguistica. Scelta di brani esemplari commentati e tradotti, 2009, Cuec, Casteddu, p.111
  176. Cardia, Amos (2006). S'italianu in Sardìnnia candu, cumenti e poita d'ant impostu: 1720-1848; poderi e lìngua in Sardìnnia in edadi spanniola, Iskra, Ghilarza, p. 89, 92
  177. Eduardo Blasco Ferrer, Giorgia Ingrassia (a incuru de). Storia della lingua sarda : dal paleosardo alla musica rap, evoluzione storico-culturale, letteraria, linguistica. Scelta di brani esemplari commentati e tradotti, 2009, Cuec, Casteddu, p.127
  178. Salvi, Sergio (1974). Le lingue tagliate, Rizzoli, pg.182-183
  179. Madau, Matteo (1782). Saggio d'un'opera intitolata Il ripulimento della lingua sarda lavorato sopra la sua analogia colle due matrici lingue, la greca e la latina, Bernardo Titard, Casteddu
  180. (IT) MADAO, Matteo in "Dizionario Biografico", in www.treccani.it. URL consultadu su 29 trìulas 2020 (archiviadu dae s'url originale su 28 freàrgiu 2021).
  181. Matteo Madau, in Ichnussa - la biblioteca digitale della poesia sarda. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  182. Sa limba tocare solet inue sa dente dolet, in Presnaghe's Blog de Maurizio Virdis, 23 freàrgiu 2014. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  183. Un arxipèlag invisible: la relació impossible de Sardenya i Còrsega sota nacionalismes, segles XVIII-XX - Marcel Farinelli, Universitat Pompeu Fabra. Institut Universitari d'Història Jaume Vicens i Vives, pp.285
  184. 184.0 184.1 Cardia, Amos (2006). S'italianu in Sardìnnia candu, cumenti e poita d'ant impostu: 1720-1848; poderi e lìngua in Sardìnnia in edadi spanniola, Iskra, Ilartzi, pp. 111-112
  185. (IT) Febrés, la prima grammatica sul sardo. A lezione di limba dal gesuita catalano, Sardiniapost.it.
  186. Febres, Andres (1786). Prima grammatica de' tre dialetti sardi , Casteddu [podet èssere consultadu in sa Biblioteca Universitària de Casteddu, Regorta Baille, ms. 11.2.K., n.18]
  187. (IT) Maurizio Virdis, Geostorica sarda. Produzione letteraria nella e nelle lingue di Sardegna, Rhesis UniCa, p. 21.
  188. «Nel caso della Sardegna, la scelta della patria italiana è avvenuta da parte delle élite legate al dominio sabaudo sin dal 1799, in modo esplicito, più che altro come strategia di un ceto che andava formandosi attraverso la fusione fra aristocrazia, nobiltà di funzione e borghesia, in reazione al progetto antifeudale, democratico e repubblicano della Sarda rivoluzione.» Mongili, Alessandro. Topologie postcoloniali. Innovazione e modernizzazione in Sardegna, Condaghes, cap. 1.2 "indicibile è il sardo"
  189. «[Il Porru] In generale considera la lingua un patrimonio che deve essere tutelato e migliorato con sollecitudine. In definitiva, per il Porru possiamo ipotizzare una probabilmente sincera volontà di salvaguardia della lingua sarda che però, dato il clima di severa censura e repressione creato dal dominio sabaudo, dovette esprimersi tutta in funzione di un miglior apprendimento dell'italiano. Siamo nel 1811, ancora a breve distanza dalla stagione calda della rivolta antifeudale e repubblicana, dentro il periodo delle congiure e della repressione.» Cardia, Amos (2006). S'italianu in Sardìnnia candu, cumenti e poita d'ant impostu: 1720-1848; poderi e lìngua in Sardìnnia in edadi spanniola, Iskra, Ilartzi, pp. 112-113
  190. Johanne Ispanu, Ortographia Sarda Nationale o siat Grammatica de sa limba logudoresa cumparada cum s'italiana (PDF), Reale Stamperia. URL consultadu su 4 austu 2020 (archiviadu dae s'url originale su 26 làmpadas 2019).
  191. […]Ciononostante le due opere dello Spano sono di straordinaria importanza, in quanto aprirono in Sardegna la discussione sul "problema della lingua sarda", quella che sarebbe dovuta essere la lingua unificata e unificante, che si sarebbe dovuta imporre in tutta l'isola sulle particolarità dei singoli dialetti e suddialetti, la lingua della nazione sarda, con la quale la Sardegna intendeva inserirsi tra le altre nazioni europee, quelle che nell'Ottocento avevano già raggiunto o stavano per raggiungere la loro attuazione politica e culturale, compresa la nazione italiana. E proprio sulla falsariga di quanto era stato teorizzato e anche attuato a favore della nazione italiana, che nell'Ottocento stava per portare a termine il processo di unificazione linguistica, elevando il dialetto fiorentino e toscano al ruolo di "lingua nazionale", chiamandolo "italiano illustre", anche in Sardegna l'auspicata "lingua nazionale sarda" fu denominata "sardo illustre". Massimo Pittau, Grammatica del sardo illustre, Nùgoro, pp. 11-12, Premessa
  192. «Il presente lavoro però restringesi propriamente al solo Logudorese ossia Centrale, che questo forma la vera lingua nazionale, la più antica e armoniosa e che soffrì alterazioni meno delle altre». Ispanu, Johanne (1840). Ortographia sarda nationale o siat grammatica de sa limba logudoresa cumparada cum s'italiana, pg.12
  193. "Una innovazione in materia di incivilimento della Sardegna e d'istruzione pubblica, che sotto vari aspetti sarebbe importantissima, si è quella di proibire severamente in ogni atto pubblico civile non meno che nelle funzioni ecclesiastiche, tranne le prediche, l'uso dei dialetti sardi, prescrivendo l'esclusivo impiego della lingua italiana. Attualmente in sardo si gettano i così detti pregoni o bandi; in sardo si cantano gl'inni dei Santi (Goccius), alcuni dei quali privi di dignità… È necessario inoltre scemare l'uso del dialetto sardo [sic] e introdurre quello della lingua italiana anche per altri non men forti motivi; ossia per incivilire alquanto quella nazione, sì affinché vi siano più universalmente comprese le istruzioni e gli ordini del Governo,… sì finalmente per togliere una delle maggiori divisioni, che sono fra la Sardegna e i Regi stati di terraferma." (Considerazioni politiche ed economiche sulla Sardegna, 1848 - Carlo Baudi di Vesme)
  194. 194.0 194.1 Salvi, Sergio (1974). Le lingue tagliate, Rizzoli, pg.184
  195. «Des del seu càrrec de capità general, Carles Fèlix havia lluitat amb mà rígida contra les darreres actituds antipiemonteses que encara dificultaven l'activitat del govern. Ara promulgava el Codi felicià (1827), amb el qual totes les lleis sardes eren recollides i, sovint, modificades. Pel que ara ens interessa, cal assenyalar que el nou codi abolia la Carta de Logu – la «consuetud de la nació sardesca», vigent des de l'any 1421 – i allò que restava de l'antic dret municipalista basat en el privilegi.» Joan Armangué i Herrero (2006). Represa i exercici de la consciència lingüística a l'Alguer (ss.XVIII-XX), Arxiu de Tradicions de l'Alguer, Cagliari, I.1
  196. (IT) Cimitero antico, in Situ ufitziale de su comune de Piaghe.
  197. Martini, Pietro (1847). Sull’unione civile della Sardegna colla Liguria, col Piemonte e colla Savoia, Casteddu, Timon, p. 4
  198. 198.0 198.1 198.2 198.3 (IT) Toso, Fiorenzo. Lingue sotto il tetto d'Italia. Le minoranze alloglotte da Bolzano a Carloforte - 8. Il sardo, in treccani.it.
  199. Dettori, Antonietta, 2001. Sardo e italiano: tappe fondamentali di un complesso rapporto, in Argiolas, Mario; Serra, Roberto. Limba lingua language: lingue locali, standardizzazione e identità in Sardegna nell’era della globalizzazione, Casteddu, CUEC, p. 88
  200. (IT) Gian Nicola Spanu, Il primo inno d'Italia è sardo (PDF), in ilisso.com. URL consultadu su 4 austu 2020 (archiviadu dae s'url originale s'11 santugaine 2017).
  201. Carboni, Salvatore (1881). Sos discursos sacros in limba sarda, Bologna.
  202. Salvi, Sergio (1974). Le lingue tagliate, Rizzoli, pg.186-187
  203. "Il ventennio fascista – come ha affermato Manlio Brigaglia ‒ segnò il definitivo ingresso della Sardegna nel “sistema” nazionale. L’isola fu colonialisticamente integrata nella cultura nazionale: modi di vita, costumi, visioni generali, parole d’ordine politiche furono imposte sia attraverso la scuola, dalla quale partì un’azione repressiva nei confronti dell’uso della lingua sarda, sia attraverso le organizzazioni del partito…" Garroni, M. (2010). La Sardegna durante il ventennio fascista, art.torvergata.it
  204. 204.0 204.1 Manuale di linguistica sarda Archiviadu su 12 làmpadas 2018 in s'Internet Archive., 2017, A cura di Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo. Manuals of Romance Linguistics, De Gruyter Mouton, pp.36
  205. 205.0 205.1 (IT) Remundu Piras, in www.sardegnacultura.it. URL consultadu su 29 trìulas 2020 (archiviadu dae s'url originale su 30 santugaine 2020).
  206. «Dopo pisani e genovesi si erano susseguiti aragonesi di lingua catalana, spagnoli di lingua castigliana, austriaci, piemontesi ed, infine, italiani […] Nonostante questi impatti linguistici, la "limba sarda" si mantiene relativamente intatta attraverso i secoli. […] Fino al fascismo: che vietò l'uso del sardo non solo in chiesa, ma anche in tutte le manifestazioni folkloristiche.». De Concini, Wolftraud (2003). Gli altri d'Italia : minoranze linguistiche allo specchio, Pergine Valsugana : Comune, p.195-196.
  207. L. Marroccu, Il ventennio fascista
  208. M. Farinelli, The Invisible Motherland? The Catalan-Speaking Minority in Sardinia and Catalan Nationalism, pp.15
  209. Massimo Pittau, Grammatica del sardo illustre, Nùgoro, Premessa
  210. Salvi, Sergio (1974). Le lingue tagliate, Rizzoli, pg.191
  211. Casula, Francesco. Sa chistione de sa limba in Montanaru e oe
  212. Est torradu Montanaru, Francesco Masala, Messaggero, 1982 (PDF), in regione.sardegna.it. URL consultadu su 4 austu 2020 (archiviadu dae s'url originale su 14 abrile 2021).
  213. Poddighe, Salvatore. Sa Mundana Cummédia, p. 32, Editore Domus de Janas, 2009, ISBN 88-88569-89-8
  214. (IT) Francesco Casula, Montanaru e la lingua sarda, in Il Manifesto Sardo, 16 làmpadas 2019. URL consultadu su 29 trìulas 2021.
  215. Antioco Casula, Poesie scelte, Casteddu, Edizioni 3T, 1982, p. 35.
    «Il diffondere l’uso della lingua sarda in tutte le scuole di ogni ordine e grado non è per gli educatori sardi soltanto una necessità psicologica alla quale nessuno può sottrarsi, ma è il solo modo di essere Sardi, di essere cioè quello che veramente siamo per conservare e difendere la personalità del nostro popolo. E se tutti fossimo in questa disposizione di idee e di propositi ci faremmo rispettare più di quanto non ci rispettino.».
  216. Pala, Carlo (2016). Idee di Sardegna, Carocci Editore, pp.121
  217. Fiorenzo Caterini, La mano destra della storia. La demolizione della memoria e il problema storiografico in Sardegna, Carlo Delfino Editore, p. 99.
  218. «Le argomentazioni sono sempre le stesse, e sostanzialmente possono essere riassunte con il legame a loro avviso naturale tra la lingua sarda, intesa come la lingua delle società tradizionali, e la lingua italiana, connessa ai cosiddetti processi di modernizzazione. Essi hanno interiorizzato l'idea, molto rozza e intellettualmente grossolana, che essere italofoni è essere "moderni". La differenza tra modernità e tradizione è ai loro occhi di sostanza, si tratta di due tipi di società opposti per natura, in cui non esiste continuità di pratiche, di attori, né esistono forme miste.» Mongili, Alessandro (2015). Topologie postcoloniali. Innovazione e modernizzazione in Sardegna, Chpt. 9: I problemi della standardizzazione in Sardegna
  219. «La tendenza che caratterizza invece molti gruppi dominati è quella di gettare a mare i segni che indicano la propria appartenenza a un'identità stigmatizzata. È quello che accade in Sardegna con la sua lingua (capp. 8-9, in questo volume).» Mongili, Alessandro (2015). Topologie postcoloniali. Innovazione e modernizzazione in Sardegna, Chapt. 1: Indicible è il sardo
  220. (EN) Martin Harris, Nigel Vincent, The Romance languages, London, New York, 2001, p. 349.
  221. Salvi, Sergio (1974). Le lingue tagliate, Rizzoli, pg.195
  222. (IT) Giovanna Tonzanu, Sa limba sarda, in midesa.it. URL consultadu s'8 làmpadas 2009 (archiviadu dae s'url originale su 27 freàrgiu 2017).
  223. (EN) The Sardinian professor fighting to save Gaelic – and all Europe’s minority tongues, in the Guardian, 13 martzu 2016. URL consultadu su 29 trìulas 2021.
  224. (IT) Francesco Casula, Conferenza di Francesco Casula sulla Lingua sarda (Flumini 27 settembre): sfatare i più diffusi pregiudizi sulla lingua sarda, in truncare.myblog.it. URL consultadu su 29 trìulas 2021.
  225. La lingua sarda oggi: bilinguismo, problemi di identità culturale e realtà scolastica, Maurizio Virdis (Università di Cagliari), in francopiga.it.
  226. (IT) Bachisio Bandinu, Quando muore una lingua si oscura il cielo, in guide.supereva.it. URL consultadu su 29 trìulas 2021 (archiviadu dae s'url originale su 24 santugaine 2021).
  227. (IT) Strumenti giuridici per la promozione della lingua sarda, Sardegna Cultura. URL consultadu su 4 austu 2020 (archiviadu dae s'url originale su 30 santugaine 2020).
  228. Relazione di accompagnamento al disegno di legge “Norme per la tutela, valorizzazione e promozione della lingua sarda e delle altre varietà linguistiche della Sardegna”, pp.7
  229. Salvi, Sergio (1974). Le lingue tagliate, Rizzoli, pg.193
  230. Francesco Casula, Gianfranco Contu. Storia dell'autonomia in Sardegna, dall'Ottocento allo Statuto Sardo, Dolianova, Stampa Grafica del Parteolla, 2008, p. 116, 134 (PDF), in ufficiostudiangioy.it. URL consultadu su 4 austu 2020 (archiviadu dae s'url originale su 20 santugaine 2020).
  231. Pala, Carlo (2016). Idee di Sardegna, Carocci Editore, pp.118
  232. Pintore, Gianfranco (1996). La sovrana e la cameriera: La Sardegna tra sovranità e dipendenza. Nùgoro: Insula, 13
  233. «Lo Stato con il concorso della Regione dispone un piano organico per favorire la rinascita economica e sociale dell'Isola.» Art.13, Testu istòricu de s'Istatutu
  234. Francesco Casula, Gianfranco Contu. Storia dell'autonomia in Sardegna, dall'Ottocento allo Statuto Sardo, Dolianova, Stampa Grafica del Parteolla, 2008, p. 118 (PDF), in ufficiostudiangioy.it. URL consultadu su 4 austu 2020 (archiviadu dae s'url originale su 20 santugaine 2020).
  235. (IT) Pier Sandro Pillonca, La lingua sarda nelle istituzioni. Quarant'anni di dibattiti in Consiglio Regionale (PDF), Rende, Edizioni Fondazione Sardinia, 2020, p. 12.
  236. «se i poteri della Carta sarda apparivano estesi sul piano economico (pur con limiti in sede di applicazione concreta), lo statuto lasciava scoperto totalmente l’ambito sociale e culturale. L’art. 1 dello statuto, infatti, non fa alcun riferimento né alla nozione di “popolo sardo” né di “lingua sarda” […]. Manca il fondamento della soggettività di popolo che invece è previsto in altri statuti speciali. Per esempio, mancano i riconoscimenti di tipo etnolinguistico e culturale.» Pala, Carlo. La Sardegna. Dalla “vertenza entrate” al federalismo fiscale?, in Istituzioni del Federalismo. Rivista di studi giuridici e politici, 2012, 1, p.215
  237. Cardia, Mariarosa (1998). La conquista dell’autonomia (1943-49), in Luigi Berlinguer, Luigi e Mattone, Antonello. La Sardegna, Torinu, Einaudi, p. 749
  238. (IT) Francesco Casula, Lingua sarda: dall’interramento alla resurrezione?, in Il Manifesto Sardo, 31 austu 2014. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  239. Manuale di linguistica sarda (Manual of Sardinian linguistics), 2017, Ed. by Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo. Manuals of Romance Linguistics, De Gruyter Mouton, p.208
  240. 240.0 240.1 (IT) Roberto Bolognesi, Le identità linguistiche dei Sardi, Casteddu, Condaghes, 2013, p. 66.
    «Anche qui, per quanto riguarda le percentuali di posticipatari [ripetenti] presenti nel campione, viene rilevata una loro maggiore presenza nelle regioni settentrionali e una diminuzione costante nel passaggio dal Centro al Sud. In Val d'Aosta sono il 31% e nelle scuole italiane della Provincia di Bolzano il 38%. Scendendo al sud, la tendenza alla diminuzione è la stessa della scuola media, fino ad arrivare al 13% in Calabria. Unica eccezione la Sardegna che arriva al 30%. Le cause ipotizzate sono sempre le stesse. La Sardegna, in controtendenza con le regioni dell'Italia meridionale, a cui quest'autore vorrebbe associarla, mostra percentuali di ripetenze del tutto analoghe a quelle di regioni abitate da altre minoranze linguistiche.».
  241. Mongili, Alessandro (2013). Introduction to Corongiu, Giuseppe, Il sardo: una lingua normale, Condaghes, 2013
  242. «Ancora oggi, nonostante l'eradicazione e la stigmatizzazione della sardofonia nelle generazioni più giovani, il "parlare sbagliato" dei sardi contribuisce con molta probabilità all'espulsione dalla scuola del 23% degli studenti sardi (contro il 13% del Lazio e il 16% della Toscana), e lo giustifica in larga misura anche di fronte alle sue stesse vittime (ISTAT 2010).» Mongili, Alessandro (2015). Topologie postcoloniali. Innovazione e modernizzazione in Sardegna, Chpt. 9: I problemi della standardizzazione del sardo
  243. Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo (2017). Manuale di linguistica sarda. Manuals of Romance Linguistics. De Gruyter Mouton. p. 38-39
  244. 244.0 244.1 Salvi, Sergio (1974). Le lingue tagliate, Rizzoli, pg.198-199
  245. (IT) Lingua e musica in Sardegna - Sardegnamondo, in sardegnamondo.blog.tiscali.it. URL consultadu su 5 austu 2012 (archiviadu dae s'url originale su 3 cabudanni 2014).
  246. Manuale di linguistica sarda Archiviadu su 12 làmpadas 2018 in s'Internet Archive., 2017, A cura di Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo. Manuals of Romance Linguistics, De Gruyter Mouton, pp.31; 36
  247. Giannetta Murru Corriga (edited by), 1977. Etnia, lingua, cultura : un dibattito aperto in Sardegna, EDES, Tradizione, identità e cultura sarde nella scuola, Giovanni Lilliu, pp.128-131
  248. Paolo Coluzzi (2007). Minority Language Planning and Micronationalism in Italy: An Analysis of the Situation of Friulian, Cimbrian and Western Lombard with Reference to Spanish Minority Languages. Peter Lang. p. 45.
  249. (IT) Pier Sandro Pillonca, La lingua sarda nelle istituzioni. Quarant'anni di dibattiti in Consiglio Regionale (PDF), Rende, Edizioni Fondazione Sardinia, 2020, pp. 12-13.
  250. «The University of Cagliari passed a resolution demanding from regional and state authorities the recognition of the Sardinians as an ethnic and linguistic minority and of Sardinian as their national language.» Rebecca Posner, John N. Green (1993). Bilingualism and Linguistic Conflict in Romance. De Gruyter Mouton. p. 272
  251. Rebecca Posner, John N. Green (1993). Bilingualism and Linguistic Conflict in Romance. De Gruyter Mouton. p. 272.
  252. Paolo Caretti et al., G. Giappichelli Editore, p. 67.
  253. Rebecca Posner, John N. Green (1993). Bilingualism and Linguistic Conflict in Romance. De Gruyter Mouton. p. 273.
  254. 254.0 254.1 (EN) Rebecca Posner e John N. Green, Bilingualism and Linguistic Conflict in Romance, Walter de Gruyter, 1993, ISBN 978-3-11-011724-0. URL consultadu su 18 trìulas 2020.
  255. (IT) Sardegna: geografie di un'isola, Milanu, Franco Angeli, 2019, p. 193.
  256. Pro Mura, custas mudaduras sotzioeconòmicas sunt istadas cunsideradas che a ingendradoras de una mudada mannu che a «una mudadura antropològica bera e pròpia de sa realidade isolana». Mura, Giovanni (1999). Fuéddus e chistiònis in sárdu e italiánu, Istituto Superiore Regionale Etnografico, Nùgoro, p.3
  257. «Nella coscienza dei sardi, in analogia con i processi che caratterizzano la subalternità ovunque, si è costituita un'identità fondata su alcune regole che distinguono il dicibile (autonomia in politica, italianità linguistica, criteri di gusto musicali convenzionali non sardi, mode, gastronomie, uso del tempo libero, orientamenti politici) come campo che può comprendere quasi tutto ma non l'indicibile, cioè ciò che viene stigmatizzato come "arretrato", "barbaro", "primitivo", cioè sardo de souche, "autentico". Questa esclusione del sardo de souche, originario, si è costituita lentamente attraverso una serie di atti repressivi (Butler 2006, 89), dalle punizioni scolastiche alla repressione fascista del sardismo, ma anche grazie alla pratica quotidiana del passing e al diffondersi della cultura di massa in epoca recente (in realtà molto più porosa della cultura promossa dall'istruzione centralizzata).» Mongili, Alessandro (2015). Topologie postcoloniali. Innovazione e modernizzazione in Sardegna, Condaghes, Capìtulu 1.2, Indicibile è il sardo
  258. Mura, Giovanni (1999). Fuéddus e chistiònis in sárdu e italiánu, Istituto Superiore Regionale Etnografico, Nùgoro, p.3
  259. (EN) Rebecca Posner, John N. Green, Bilingualism and Linguistic Conflict in Romance, De Gruyter Mouton, 1993, p. 279.
    «It also became obvious that the polarization of the language controversy had brought about a change in the attitude towards Sardinian and its use. Sardinian had become a symbol of ethnic identity: one could be proud of it and it served as a marker to distance oneself from the 'continentali' [Italians on the continent].».
  260. (EN) Rebecca Posner, John N. Green, Bilingualism and Linguistic Conflict in Romance, De Gruyter Mouton, 1993, p. 279.
    «It also turned out that this segregation from Italian became proportionately stronger as speakers felt that they had been let down by the 'continentali' in their aspirations towards better socio-economic integration and greater social mobility.».
  261. (EN) Rebecca Posner, John N. Green, Bilingualism and Linguistic Conflict in Romance, De Gruyter Mouton, 1993, p. 288.
    «The data in Sole 1988 point to the existence of two opposing tendencies: Sardophone speakers hold their language in higher esteem these days than before but they still use it less and less.».
  262. (IT) Schedati tutti gli insegnanti che vogliono portare la lingua sarda nelle scuole, in Nazione Sarda, 20 ghennàrgiu 1981.
  263. Sarvadore Serra, Cando ischedaiant sos maistros de sardu, in Limba Sarda 2.0, 28 ghennàrgiu 2021. URL consultadu su 1º freàrgiu 2021.
  264. (IT) Francesco Casula, Lingua sarda: dall’interramento alla resurrezione?, in Il Manifesto Sardo, 1º cabudanni 2014. URL consultadu su 1º freàrgiu 2021.
  265. (ITEN) Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo, Manuale di linguistica sarda. Manuals of Romance Linguistics, De Gruyter Mouton, 2017, p. 37.
  266. (IT) Pier Sandro Pillonca, La lingua sarda nelle istituzioni. Quarant'anni di dibattiti in Consiglio Regionale (PDF), Rende, Edizioni Fondazione Sardinia, 2020, pp. 21-44.
  267. Kurt Braunmüller, Gisella Ferraresi (2003). Aspects of multilingualism in European language history. Amsterdam/Philadelphia: University of Hamburg. John Benjamins Publishing Company. p. 238.
  268. Sentenza n.290/1994, pres. Casavola
  269. Deplano, Andrea (1996). Etnia e folklore : storia, prospettive, strumenti operativi, Artigianarte, Casteddu, p.58-59
  270. Kurt Braunmüller, Gisella Ferraresi (2003). Aspects of multilingualism in European language history. Amsterdam/Philadelphia: University of Hamburg. John Benjamins Publishing Company. p. 238.
  271. Pinna, M.T. Catte (1992). Educazione bilingue in Sardegna: problematiche generali ed esperienze di altri paesi, Edizioni di Iniziative culturali, Tàtari, pp.166-174
  272. Oppo, Anna. Le lingue dei sardi, p. 50 (PDF), in sardegnacultura.it. URL consultadu su 4 austu 2020 (archiviadu dae s'url originale su 7 ghennàrgiu 2018).
  273. (IT) Pier Sandro Pillonca, La lingua sarda nelle istituzioni. Quarant'anni di dibattiti in Consiglio Regionale (PDF), Rende, Edizioni Fondazione Sardinia, 2020, p. 9.
  274. Gavino Pau, in un'interventu suo in La Nuova Sardegna (18 abrile 1978, Una lingua defunta da studiare a scuola), naraiat chi "per tutti l'italiano era un'altra lingua nella quale traducevamo i nostri pensieri che, irrefrenabili, sgorgavano in sardo" e galu, pro sa limba sarda "abbiamo vissuto, per essa abbiamo sofferto, per essa viviamo e vivremo. Il giorno che essa morrà, moriremo anche noi come sardi." (cit. in Melis Onnis, Giovanni (2014). Fueddariu sardu campidanesu-italianu, Domus de Janas, Presentazione)
  275. (IT) Marco Oggianu, Paradiso turistico o la lenta morte di un popolo?, in gfbv.it, 21 nadale 2006. URL consultadu su 24 freàrgiu 2008.
  276. 276.0 276.1 (EN) Rebecca Posner e John N. Green, Bilingualism and Linguistic Conflict in Romance, Walter de Gruyter, 1993, pp. 271-294, ISBN 978-3-11-011724-0. URL consultadu su 29 trìulas 2021.
  277. (IT) Paolo Caretti et al., Regioni a statuto speciale e tutela della lingua, G. Giappichelli Editore, 2017, p. 72.
    «Se dunque il quadro delle competenze e degli usi linguistici è contraddittorio ed estremamente eterogeneo per le ragioni che abbiamo citato prima, non altrimenti si può dire per l'opinione. Questa è generalmente favorevole a un mutamento dello status pubblico della lingua sarda e delle altre lingue della Sardegna, le vuole tutelare e vuole diffonderne l'uso, anche ufficiale.».
  278. (IT) Svenja Weisser, Il ruolo della lingua sarda nelle scuole e nelle università sarde, in Institut für Linguistik/Romanistik, 12 abrile 2016. URL consultadu su 29 trìulas 2021 (archiviadu dae s'url originale s'11 santugaine 2017).
  279. La Nuova Sardegna, 04/11/10, Per salvare i segni dell'identità - de Paolo Coretti
  280. (IT) Ai docenti di sardo lezioni in italiano, Sardegna 24 - Cultura, in sardegna24.net.
  281. (IT) Silanus diventa la capitale dei vocabolari dialettali, in La Nuova Sardegna, 5 freàrgiu 2019. URL consultadu su 29 trìulas 2020 (archiviadu dae s'url originale su 1º martzu 2020).
  282. (EN) Damien Simonis, Sardinia, Lonely Planet Publications, 2003, pp. 240-241, ISBN 978-1-74059-033-4.
  283. 283.0 283.1 (IT) Mauro Maxia, La situazione sociolinguistica della Sardegna settentrionale, in www.luigiladu.it. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  284. (IT) Da un'isola all'altra: Corsica e Sardegna - Jean-Pierre Cavaillé, in taban.canalblog.com, 1º cabudanni 2013. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  285. (EN) Sardinian language use survey, in uoc.edu.
  286. (IT) Niente messa in limba, lettera al vescovo: "Perché non parlare in sardo?", in Sardiniapost.it, 9 ghennàrgiu 2016. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  287. (IT) Vito Biolchini, Caro Mastino, non negare l'evidenza: per te il sardo è una lingua morta. Che l'Università di Sassari vorrebbe insegnare come se fosse il latino, in vitobiolchini.it, 20 trìulas 2011. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  288. (IT) Roberto Melis, Lingua Sarda: La figuraccia di Mastino, rettore dell’Università di Sassari, in sanatzione.eu. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  289. (IT) Svenja Steck, I mass media in Sardegna, in Institut für Linguistik/Romanistik. URL consultadu su 29 trìulas 2021 (archiviadu dae s'url originale s'11 santugaine 2017).
  290. (EN) Sardinian in Italy (s'in casu bi siant problemas pro consultare custu documentu, tocat a ischertare List by languages, Sardinian, Sardinian in Italy), in uoc.edu.
  291. (IT) No al sardo in Rai, Pigliaru: «Discriminazione inaccettabile», in La Nuova Sardegna, 1º austu 2015. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  292. (EN) Bill excluding Sardinian, Friulian from RAI broadcasts sparks protest, in Nationalia. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  293. 293.0 293.1 Brenzinger et all. (2003). Language Vitality and Endangerment, Document submitted to the International Expert Meeting on UNESCO Programme Safeguarding of Endangered Languages, Paris, p.8
  294. M. Paul Lewis, Gary F. Simons (2010). Assessing Endangerment: Expanding Fishman’s GIDS, p.8
  295. La lingua italiana, i dialetti e le lingue straniere Archiviadu su 22 trìulas 2012 in s'Internet Archive.. Istat, 2006
  296. Storia della lingua sarda, vol. 3, a cura di Giorgia Ingrassia e Eduardo Blasco Ferrer, CUEC, pp.227-230
  297. (IT) Stranos Elementos, musica per dare voce al disagio sociale, in La Nuova Sardegna, 7 santugaine 2011. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  298. (IT) Il passato che avanza a ritmo di rap, in La Nuova Sardegna, 28 abrile 2012. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  299. (IT) Cori e rappers in limba alla Biennale, in La Nuova Sardegna, 16 nadale 2012. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  300. (IT) Antioco Floris e Salvatore Pinna, La lingua sarda al cinema. Un'introduzione (PDF), in UniCa. URL consultadu su 29 trìulas 2021 (archiviadu dae s'url originale su 29 trìulas 2021).
  301. Storia della lingua sarda, vol. 3, a incuru de Giorgia Ingrassia e Eduardo Blasco Ferrer, CUEC, pp.226
  302. Do you speak… su Sardu? - Irene Bosu , Focus Sardegna
  303. (IT) Cagliari, promosso a pieni voti il tredicenne che ha dato l'esame in sardo, in Sardiniapost.it, 27 làmpadas 2013. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  304. (IT) Eleonora d'Arborea in sardo? La prof. "continentale" dice no, in Sardiniapost.it, 9 trìulas 2013. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  305. (IT) Sassari, studente dell’Alberghiero si diploma parlando in sardo, in ulsaltabaronia.myblog.it. URL consultadu su 29 trìulas 2020 (archiviadu dae s'url originale su 2 nadale 2020).
  306. (IT) Esame di maturità per la limba, in La Nuova Sardegna, 21 trìulas 2013. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  307. Quartu,esame di terza media in campidanese:studenti premiati in Comune - CastedduOnline
  308. (IT) Studentessa dialoga in sardo con il presidente dei docenti, in La Nuova Sardegna, 2 trìulas 2014. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  309. In sardo all'esame di maturità. La scelta di Lia Obinu al liceo scientifico di Bosa, in www.bentos.it. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  310. (IT) Studente sostiene l'esame di terza media su Grazia Deledda interamente in sardo, in L'Unione Sarda.it, 24 làmpadas 2016. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  311. (IT) La maturità ad Orgosolo: studente-poeta in costume sardo, tesina in limba, in Sardiniapost.it, 4 trìulas 2017. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  312. (IT) Col costume sardo all'esame di maturità discute la tesina in "limba", in web.archive.org, 6 trìulas 2017. URL consultadu su 29 trìulas 2020 (archiviadu dae s'url originale s'11 austu 2017).
  313. (IT) Nozze in lingua sarda a Cagliari Il primo matrimonio in Municipio, in L'Unione Sarda.it, 7 làmpadas 2014. URL consultadu su 10 austu 2021.
  314. (IT) Matrimonio in sardo a Mogoro - sì in limba di Simone e Svetlana, in L'Unione Sarda.it, 4 austu 2013. URL consultadu su 10 austu 2021.
  315. (IT) Matrimonio in limba - Iscanu / Scano di Montiferro, in scanomontiferro.it. URL consultadu su 4 austu 2020 (archiviadu dae s'url originale su 14 abrile 2021).
  316. (IT) Il matrimonio in "limba" piace. La delibera sbarca anche a Quartu, in L'Unione Sarda.it, 17 trìulas 2014. URL consultadu su 10 austu 2021.
  317. (IT) All'esame di terza media con una tesina in sardo, in La Nuova Sardegna, 11 trìulas 2018. URL consultadu su 10 austu 2021.
  318. (EN) Sardinian 'rebels' redraw island map, in www.thelocal.it. URL consultadu su 29 trìulas 2020 (archiviadu dae s'url originale su 30 santugaine 2020).
  319. (IT) La limba sulle mappe di Google, in La Nuova Sardegna, 15 cabudanni 2013. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  320. (IT) Su Google Maps spariscono i nomi delle città in sardo, in La Nuova Sardegna, 15 santugaine 2013. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  321. Io ci credo, noi ci crediamo… E tu? - Dinamo Sassari (versione de su situ in sardu), in Dinamo Sassari, 22 abrile 2013. URL consultadu su 29 trìulas 2020 (archiviadu dae s'url originale su 26 santandria 2020).
  322. (IT) Il Cagliari parla in sardo: era ora! Adesso abbia la forza di insistere e rilanciare - SardegnaSport, in sardegnasport.com. URL consultadu su 29 trìulas 2014 (archiviadu dae s'url originale su 29 trìulas 2014).
  323. Bene su Casteddu in sardu (ma rispetet s'ortografia de is sardos), in salimbasarda.net. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  324. (IT) Facebook in sardo: è possibile ottenerlo se noi tutti compiliamo la richiesta, in www.labarbagia.net. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  325. Telegram in sardu: oe si podet, in sagazeta.info. URL consultadu su 29 trìulas 2020 (archiviadu dae s'url originale su 31 ghennàrgiu 2017).
  326. (CA) Tecnologies de la sobirania, in VilaWeb. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  327. (IT) Stefania Carboni, Come si mette la lingua sarda su Facebook, in Giornalettismo, 8 ghennàrgiu 2016. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  328. Facebook in sardo: ora è realtà, in labarbagia.net.
  329. (IT) È arrivato Facebook in lingua sarda, in Wired, 22 trìulas 2016. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  330. (IT) La limba nel cielo: le costellazioni ribattezzate in sardo, in La Nuova Sardegna, 24 martzu 2017. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  331. Skype language files for additonal languages, Sardu
  332. (IT) Finanziato da Google nasce il primo traduttore automatico per la lingua sarda, in L'Unione Sarda, 31 austu 2016 (archiviadu dae s'url originale su 16 austu 2017).
  333. Mauro Loddo, Firefox, como su navigadore web faeddat sardu, in Istòrias, 17 martzu 2023. URL consultadu su 26 martzu 2023.
  334. Firefox chistionat sardu, in Sardumàtica, 17 martzu 2023. URL consultadu su 26 martzu 2023.
  335. (IT) Firefox parla in sardo: la missione di Sardware per diffondere la limba sul web, in La Nuova Sardegna, 15 martzu 2023. URL consultadu su 26 martzu 2023.
  336. Tux Paint, in Aplicatziones in sardu, 12 martzu 2023. URL consultadu su 26 martzu 2023.
  337. QGIS, in Aplicatziones in sardu, 13 martzu 2023. URL consultadu su 26 martzu 2023.
  338. Dae oe DuckDuckGo chistionat sardu!, in Sardumàtica, 7 abrile 2020. URL consultadu su 26 martzu 2023.
  339. Manuale di linguistica sarda Archiviadu su 12 làmpadas 2018 in s'Internet Archive., 2017, A incuru de Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo. Manuals of Romance Linguistics, De Gruyter Mouton, pp.37
  340. "Si […] sos Sardos an a sighire a faeddare in italianu a sos fizos che a como, tando est malu a creer chi sa limba amministrativa, s’instandardizatzione e finas su sardu in iscola an a poder cambiare abberu sas cosas.". Paulis, Giulio (2010). Varietà locali e standardizzazione nella dinamica dello sviluppo linguistico, in Corongiu, Giuseppe; Romagnino, Carla. Sa Diversidade de sas Limbas in Europa, Itàlia e Sardigna. Atos de sa conferèntzia regionale de sa limba sarda. Macumere, 28-30 Santandria 2008, Casteddu, Edizione de sa Regione Autònoma de Sardigna, pp. 179-184
  341. (IT) Difendere l’italiano per resuscitare il sardo, in L'INDISCRETO, 2 cabudanni 2016. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  342. (IT) Matthea Wilsch, La standardizzazione del sardo, oppure: quante lingue standard per il sardo? E quali?, in Institut für Linguistik/Romanistik. URL consultadu su 29 trìulas 2021 (archiviadu dae s'url originale s'11 santugaine 2017).
  343. (IT) Daniela Pinna, Le contese sulla Lsc. Lo standard è il futuro. Senza diktat -Alessandro Mongili, in Formaparis, 21 làmpadas 2014. URL consultadu su 29 trìulas 2021 (archiviadu dae s'url originale su 14 trìulas 2014).
  344. (IT) Lingua sarda: “Trinta prenu” per i primi due studenti, in old.unica.it, 22 làmpadas 2017. URL consultadu su 29 trìulas 2021 (archiviadu dae s'url originale su 6 santandria 2018).
  345. (IT) Nasce Sardistica, lingue e culture della civiltà isolana, in La Nuova Sardegna, 7 martzu 2021. URL consultadu su 30 trìulas 2021 (archiviadu dae s'url originale su 30 trìulas 2021).
  346. (IT) Maria Giovanna Intermontes Cherchi, 30 e lode in lingua sarda per gli studenti tedeschi - La Donna Sarda, in ladonnasarda.it, 14 freàrgiu 2017. URL consultadu su 29 trìulas 2021 (archiviadu dae s'url originale su 2 martzu 2017).
  347. (IT) I tedeschi studiano il sardo nell’isola, in La Nuova Sardegna, 19 maju 2015. URL consultadu su 29 trìulas 2020 (archiviadu dae s'url originale su 17 abrile 2020).
  348. (IT) DA MOGORO ALL’ISLANDA PER INSEGNARE IL SARDO: «COSÌ PROMUOVO L’ISOLA», in Videolina, 15 freàrgiu 2018. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  349. (IT) Studenti cechi imparano il sardo, in La Nuova Sardegna, 24 austu 2014. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  350. (IT) "Ecco come insegno il sardo nella Repubblica Ceca", in Sardiniapost.it, 8 santandria 2015. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  351. (IT) In città il professore giapponese che insegna la lingua sarda a Tokio - La Nuova Sardegna, in Archivio - La Nuova Sardegna. URL consultadu su 29 trìulas 2020 (archiviadu dae s'url originale su 14 abrile 2021).
  352. (IT) «Limba» made in Japan, in La Nuova Sardegna. URL consultadu su 29 trìulas 2020 (archiviadu dae s'url originale su 26 cabudanni 2020).
  353. (IT) Il professore giapponese che insegna il sardo ai sardi, in La Nuova Sardegna. URL consultadu su 29 trìulas 2020 (archiviadu dae s'url originale su 14 abrile 2021).
  354. (IT) Sergio Lubello, Manuale Di Linguistica Italiana, Manuals of Romance linguistics, De Gruyter, 2016, p. 489.
  355. (IT) Matteo Valdes, Valori, opinioni e atteggiamenti verso le lingue locali, in Anna Oppo (a incuru de), Le lingue dei sardi: una ricerca sociolinguistica, 2007, p. 62.
  356. In dies de oe sos sardos matessi «si identificano con loro lingua meno di quanto facciano altre minoranze linguistiche esistenti in Italia, e viceversa sembrano identificarsi con l'italiano più di quanto accada per altre minoranze linguistiche d'Italia» (Paulis, Giulio (2001). Il sardo unificato e la teoria della panificazione linguistica, in Argiolas, Mario; Serra, Roberto, Limba lingua language: lingue locali, standardizzazione e identità in Sardegna nell’era della globalizzazione, Casteddu, CUEC, p. 161)
  357. (IT) Il bilinguismo perfetto è ancora solo un miraggio, in La Nuova Sardegna, 22 freàrgiu 2021. URL consultadu su 29 trìulas 2021.
  358. (IT) Paolo Caretti et al., Regioni a statuto speciale e tutela della lingua, G. Giappichelli Editore, 2017, pp. 67-68.
    «La situazione del sardo in questi ultimi decenni risente da un lato degli esiti del processo di italianizzazione linguistica, profondo e pervasivo, e dall'altro di un processo che si può definire come risardizzazione linguistica, intendendo con questo una serie di passaggi che incidono sulla modifica dello status del sardo come lingua, sulla determinazione di una regola scritta, sulla diffusione del suo uso nei media e nella comunicazione pubblica e, infine, sullo sviluppo del suo uso come lingua di comunicazione privata e d'uso in set d'interazione interpersonale dai quali era stato precedentemente bandito o considerato sconveniente».
  359. «La popolazione dell’isola constata, giorno dopo giorno, il declino delle proprie parlate originarie, si fa complice di questo declino trasmettendo ai figli la lingua del prestigio e del potere» (Valdes, Matteo (2007). Valori, opinioni e atteggiamenti verso le lingue locali, in Oppo, Anna. Le lingue dei sardi: una ricerca sociolinguistica, Casteddu, Regione Autonoma della Sardegna, p. 62)
  360. (IT) Mauro Maxia, Lingua e società in Sardegna (PDF), in maxia-mail.doomby.com. URL consultadu su 29 trìulas 2021.
  361. Bolognesi, Roberto. Le identità linguistiche dei sardi, Condaghes, 2013, Cap.3 "L'italiano regionale di Sardegna", pg.63-74
  362. (IT) Andrea Corsale e Giovanni Sistu, Sardegna: geografie di un'isola, Milanu, Franco Angeli, 2019, p. 191, 199.
  363. Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo (2017). Manuale di linguistica sarda. Manuals of Romance linguistics. De Gruyter Mouton. p. 213
  364. «Ciò nonostante non si è potuto né frenare l'italianizzazione progredente attraverso la scuola e gli ambiti ufficiali, né restituire vitalità al sardo in famiglia. La trasmissione intergenerazionale, fattore essenziale per la riproduzione etnolinguistica, resta seriamente compromessa.» Eduardo Blasco Ferrer, Peter Koch, Daniela Marzo (2017). Manuale di linguistica sarda. Manuals of Romance Linguistics. De Gruyter Mouton. p. 40.
  365. «Yet, it cannot be ignored that at present many young speakers, who have frequently been brought up in Italian, have a restricted active or even a merely passive command of their ethnic language.» Kurt Braunmüller, Gisella Ferraresi (2003). Aspects of multilingualism in European language history. Amsterdam/Philadelphia: University of Hamburg. John Benjamins Publishing Company. p. 241
  366. (EN) Martin Harris, Nigel Vincent, The Romance languages, London, New York, 2003, p. 21.
  367. «If present trends continue, it is possible that within a few generations the regional variety of Italian will supplant Sardinian as the popular idiom and that linguists of the future will be obliged to refer to Sardinian only as a substratal influence which has shaped a regional dialect of Italian rather than as a living language descended directly from Latin.» Martin Harris, Nigel Vincent (2003). The Romance languages. London, New York. p. 349
  368. Lingue di minoranza e scuola, Carta Generale. Ministero della Pubblica Istruzione, in minoranze-linguistiche-scuola.it. URL consultadu su 24 trìulas 2016 (archiviadu dae s'url originale su 10 santugaine 2017).
  369. P. su ricursu de s'abogadu Besostri contra sa lege eletorale italiana de su 2015.
  370. (IT) Giornata mondiale della lingua madre, Solinas: "Il sardo deve avere la stessa dignità dell'italiano", in L'Unione Sarda, 21 freàrgiu 2021. URL consultadu su 30 trìulas 2021.
  371. (IT) La Cassazione: "Il sardo è una lingua non può essere considerato un dialetto", in L'Unione Sarda.it, 12 nadale 2014. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  372. Lingue di minoranza e scuola. A dieci anni dalla Legge 482/99 Quaderni della Direzione Generale per gli Ordinamenti Scolasticie per l’Autonomia Scolastica
  373. (IT) Lingua sarda, Legislazione Internazionale, Sardegna Cultura, in sardegnacultura.it. URL consultadu su 4 austu 2020 (archiviadu dae s'url originale su 13 austu 2020).
  374. (IT) Italia, sulle lingue minoritarie passi ancora da fare, in affarinternazionali.it. URL consultadu su 4 austu 2020 (archiviadu dae s'url originale su 9 austu 2020).
  375. (IT) Lingua sarda, Marilotti (M5s): “Occorre ratifica della Carta europea delle lingue minoritarie”, in cagliaripad.it.
  376. European Parliamentary Research Service. Regional and minority languages in the European Union, Briefing September 2016
  377. (IT) L’Ue richiama l’Italia: non ha ancora firmato la Carta di tutela, in Messaggero Veneto, 6 làmpadas 2013. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  378. The Council of Europe Advisory Committee on the Framework Convention for the Protection of National Minorities, Fourth Opinion on Italy, 2015
  379. (IT) Lingua Sarda: il Consiglio d’Europa indaga lo Stato Italiano. Ne parliamo con Giuseppe Corongiu, in sanatzione.eu. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  380. (IT) Il Consiglio d'Europa: «Lingua sarda discriminata, norme non rispettate», in L'Unione Sarda.it, 24 làmpadas 2016. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  381. (EN) Resolution CM/ResCMN(2017)4 on the implementation of the Framework Convention for the Protection of National Minorities by Italy, Council of Europe, in rm.coe.int.
  382. (IT) Sulla lingua sarda uno stato fuorilegge e inadempiente, Francesco Casula, in manifestosardo.org.
  383. Se i ragazzi non parlano la lingua degli anziani, Piera Serusi. L'Unione Sarda, 8 nadale 2017
  384. (FR) Sardaigne, in tlfq.ulaval.ca.
  385. (IT) Roberto Bolognesi, Il nazionalismo italiano mostra ancora una volta il suo volto feroce contro le minoranze linguistiche, in bolognesu.wordpress.com. URL consultadu su 2 austu 2012 (archiviadu dae s'url originale su 21 cabudanni 2013).
  386. (IT) Lingua sarda: CISL, tutelare la specialità dell'isola, in ulsaltabaronia.myblog.it. URL consultadu su 4 austu 2020 (archiviadu dae s'url originale su 21 cabudanni 2013).
  387. (IT) Richiesta di estensione massima dei benefici previsti massimi dalla Carta Europea delle Lingue a sardo e friulano, in ulsaltabaronia.myblog.it. URL consultadu su 2 austu 2012 (archiviadu dae s'url originale su 21 cabudanni 2013).
  388. (IT) Università contro spending review «Viene discriminato il sardo» - Sassari Notizie, in sassarinotizie.com.
  389. (IT) Il consiglio regionale si sveglia sulla tutela della lingua sarda, in buongiornoalghero.it.
  390. (IT) Alguer.it «Salviamo sardo e algherese in Parlamento», in notizie.alguer.it. URL consultadu su 5 austu 2012.
  391. (IT) Il sardo è un dialetto? - Rossomori, in rossomori.net.
  392. (IT) Scuola e minoranze linguistiche, vertice a Roma, in lanuovasardegna.it.
  393. (IT) Sentenza Corte costituzionale nr. 215 del 3 luglio 2013, depositata il 18 luglio 2013 su ricorso della regione Friuli-VG, in giurcost.org.
  394. Delibera della Giunta regionale del 26 giugno 2012.
  395. (IT) Dicitura bilingue per lo stemma della Regione, in La Nuova Sardegna, 7 trìulas 2012. URL consultadu su 9 santugaine 2012.
  396. Il Consiglio si ‘prende' la Limba, da oggi interventi autonomi dal Governo - SardiniaPost
  397. (IT) Sardegna, approvata la legge che dà lo status ufficiale di lingua al sardo, in La Nuova Sardegna, 27 làmpadas 2018. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  398. (IT) Sardegna, sì alla legge per la tutela della lingua: sarà insegnata nelle scuole, in la Repubblica, 27 làmpadas 2018. URL consultadu su 29 trìulas 2020.
  399. (IT) Lingua sarda: quest'anno niente corsi nelle scuole, in unionesarda.it.
  400. (IT) Manca, 5Stelle, denuncia: 100 docenti di lingua sarda rischiano il lavoro, in lanuovasardegna.it.
  401. (IT) «Niente lingua sarda a scuola, la legge regionale è inattuata», in lanuovasardegna.it.
  402. Assemblea Diretiva CSU, Proposta de lege pro su sardu, non bi semus. Ite nde pensat su CSU, in Limba Sarda 2.0, 9 làmpadas 2017. URL consultadu su 20 trìulas 2020.
  403. Assemblea Diretiva de su CSU, Nono, gasi no andat bene. Su CSU e sa proposta de lege pro sa limba sarda, in Limba Sarda 2.0, 20 làmpadas 2017. URL consultadu su 20 trìulas 2020.
  404. Pepe Coròngiu, Nono a sa lege chi cheret truncare su sardu, in Limba Sarda 2.0, 6 abrile 2018. URL consultadu su 20 trìulas 2020.
  405. Su tribunale de Aristanis immoe faeddat in limba sarda, in Istòrias, 22 ghennàrgiu 2021. URL consultadu su 23 ghennàrgiu 2021.
  406. (IT) La lingua sarda entra nel palazzo di giustizia, in La Nuova Sardegna, 21 ghennàrgiu 2021. URL consultadu su 23 ghennàrgiu 2021.
  407. (IT) Elia Sanna, Oristano, in tribunale apre lo sportello bilingue: si parla sardo e italiano, in L'Unione Sarda, 20 ghennàrgiu 2021. URL consultadu su 23 ghennàrgiu 2021.
  408. (IT) In Procura si può parlare anche il sardo: aperto a Oristano uno sportello bilingue, in Sardinia Post, 20 ghennàrgiu 2021. URL consultadu su 23 ghennàrgiu 2021.
  409. (IT) Sportello linguistico in tribunale: la Procura di Oristano prima in Italia, in linkoristano, 20 ghennàrgiu 2021. URL consultadu su 23 ghennàrgiu 2021 (archiviadu dae s'url originale su 29 ghennàrgiu 2021).
  410. (IT) Oristano: in Procura operativo il primo ufficio in lingua sarda, in Cagliaripad, 20 ghennàrgiu 2021. URL consultadu su 23 ghennàrgiu 2021.
  411. Jones, Sardinian Syntax, Routledge, 1993
  412. (IT) Massimo Pittau, Grammatica del Sardo Illustre, in pittau.it. URL consultadu su 18 abrile 2021.
  413. (IT) Massimo Pittau, Grammatica del sardo illustre, Tàtari, Carlo Delfino Editore, 2005, ISBN 978-88-7138-372-9, OCLC 238818951.
  414. (IT) Paolo Caretti et al., Regioni a statuto speciale e tutela della lingua, G. Giappichelli Editore, 2017, pp. 75-76.
    «Nel periodo giudicale si osserva una certa unitarietà del modo di scrivere il sardo, ma non si ha notizia di alcuna regolazione: la sua ufficialità era implicita e data per scontata. Nel XVI e, poi, nel XVIII secolo, nei circoli umanisti e in quelli gesuitici, rispettivamente, si è osservato un tentativo di fornire una regolazione, ma tali tentativi furono non solo ostacolati ma anche repressi dalle autorità coloniali ispaniche e soprattutto sabaude.».
  415. «L'esistenza di una striscia di "terra di nessuno" (fatta eccezione, comunque, per i dialetti di Laconi e Seneghe) tra dialetti meridionali e settentrionali, come anche della tradizionale suddivisione della Sardegna in due "capi" politico-amministrativi oltre che, ma fino a un certo punto, sociali e antropologici (Cabu de Susu e Cabu de Jossu), ma soprattutto della popolarizzazione, condotta dai mass media negli ultimi trent'anni, di teorie pseudo-scientifiche sulla suddivisione del sardo in due varietà nettamente distinte tra di loro, hanno contribuito a creare presso una parte del pubblico l'idea che il sardo sia diviso tra le due varietà del "campidanese" e del "logudorese". In effetti, si deve più correttamente parlare di due tradizioni ortografiche, che rispondono a queste denominazioni, mettendo bene in chiaro però che esse non corrispondono a nessuna varietà reale parlata in Sardegna.» Bolognesi, Roberto (2013). Le identità linguistiche dei sardi, Condaghes, pg.93
  416. 416.0 416.1 Roberto Bolognesi, S’imbentu de su campidanesu e de su logudoresu, in Bolognesu: in sardu, 4 abrile 2010. URL consultadu s'8 maju 2020.
  417. 417.0 417.1 417.2 (IT) Giuseppe Corongiu, Il sardo: una lingua normale: manuale per chi non ne sa nulla, non conosce la linguistica e vuole saperne di più o cambiare idea, Casteddu, Condaghes, 2013, ISBN 978-88-7356-214-6, OCLC 856863696.
  418. (IT) Roberto Bolognesi, Il dimezzamento del sardo fra scienza e politica, in Bolognesu: in sardu, 25 santandria 2013. URL consultadu s'8 maju 2020.
  419. (EN) Rebecca Posner, John N. Green, Bilingualism and Linguistic Conflict in Romance, De Gruyter Mouton, 1993, p. 287.
    «The phonetic differences between the dialects occasionally lead to communicative difficulties, particularly in those cases where a dialect is believed to be 'strange' and 'unintelligible' owing to the presence of phonetic peculiarities such as laryngeal or pharyngeal consonants or nazalized vowels in Campidanese and in the dialects of central Sardinia. In his comprehensive experimental-phonetic study, however, Contini (1987) concludes that interdialectal intelligibility exists and, on the whole, works satisfactorily.».
  420. (IT) Roberto Bolognesi e Wilbert Heeringa, Sardegna fra tante lingue il contatto linguistico in Sardegna dal Medioevo a oggi (PDF), Casteddu, Condaghes, 2005, ISBN 978-88-7356-075-3, OCLC 971836134. URL consultadu s'8 maju 2020 (archiviadu dae s'url originale s'11 freàrgiu 2014).
  421. (IT) Cristiano Becciu, Regole Ortografiche - Premio Ozieri di Letteratura Sarda, in premiozieri.it. URL consultadu su 18 abrile 2021.
  422. Roberto Bolognesi, Finché la barca va…, in Bolognesu: in sardu, 13 làmpadas 2011. URL consultadu su 24 trìulas 2020.
  423. Regione Autònoma de sa Sardigna, LIMBA SARDA COMUNA - Normas linguìsticas de referèntzia a caràtere isperimentale pro sa limba sarda iscrita de s'Amministratzione regionale (PDF), in sardegnacultura.it. URL consultadu su 30 trìulas 2021 (archiviadu dae s'url originale su 27 santugaine 2020).
  424. (IT) Xavier Frias, Proposte di Miglioramento dello Standard Sardo L.S.C.. URL consultadu su 24 trìulas 2020.
  425. (IT) Roberto Bolognesi, Sì alla lingua sarda standard, ma con questi emendamenti, in vitobiolchini.it, 23 làmpadas 2014. URL consultadu su 24 trìulas 2020.
  426. (SCIT) Arrègulas po ortografia, fonètica, morfologia e fueddàriu de sa Norma Campidanesa de sa Lìngua Sarda (PDF), in provincia.cagliari.it, 2009. URL consultadu su 30 trìulas 2021 (archiviadu dae s'url originale su 15 austu 2020).
  427. [1]Archiviadu su 24 cabudanni 2015 in s'Internet Archive. Monitoraggio sull'utilizzo sperimentale della Limba Sarda Comuna 2007-2013, pag. 12 [Sa boghe "catalanu" si riferit a sa minoràntzia de s'Alighera.
  428. Monitoraggio sull'utilizzo sperimentale della Limba Sarda Comuna 2007-2013, pag. 22 (PDF), in sardegnacultura.it. URL consultadu su 4 austu 2020 (archiviadu dae s'url originale su 24 cabudanni 2015).
  429. Monitoraggio sull'utilizzo sperimentale della Limba Sarda Comuna 2007-2013, pag. 18 (PDF), in sardegnacultura.it. URL consultadu su 4 austu 2020 (archiviadu dae s'url originale su 24 cabudanni 2015).
  430. (EN) Federico Gobbo e Laura Vardeu, Which Sardinian for education?, in Contested Languages: The hidden multilingualism of Europe, vol. 8, pp. 221, DOI:10.1075/wlp.8.13gob. URL consultadu su 23 ghennàrgiu 2021.
  431. (EN) Federico Gobbo, Laura Vardeu, Which Sardinian for education?, 12 maju 2016. URL consultadu su 23 ghennàrgiu 2021.
  432. Federico Gobbo e Laura Vardeu, Which Sardinian for education?, in Contested Languages: The hidden multilingualism of Europe, vol. 8, pp. 221, DOI:10.1075/wlp.8.13gob. URL consultadu su 23 ghennàrgiu 2021.
  433. (DE) Guido Mensching, Einführung in die sardische Sprache, Bonn, Romanistischer Verlag, 1992, p. 77, ISBN 3-86143-149-1.
  434. (DE) Guido Mensching, Einführung in die sardische Sprache, Bonn, Romanistischer Verlag, 1992, p. 55, ISBN 3-86143-149-1.
  435. (DE) Guido Mensching, Einführung in die sardische Sprache, Bonn, Romanistischer Verlag, 1992, p. 52-53, ISBN 3-86143-149-1.
  436. (DE) Guido Mensching, Einführung in die sardische Sprache, Bonn, Romanistischer Verlag, 1992, p. 50, ISBN 3-86143-149-1.
  437. (DE) Guido Mensching, Einführung in die sardische Sprache, Bonn, Romanistischer Verlag, 1992, p. 78, ISBN 3-86143-149-1.
  438. Roberto Bolognesi, Wilbert Heeringa (2005). Sardegna fra tante lingue. Il contatto linguistico in Sardegna dal Medioevo a oggi. Condaghes, Ainas
  439. (DE) Guido Mensching, Einführung in die sardische Sprache, Bonn, Romanistischer Verlag, 1992, p. 35, ISBN 3-86143-149-1.
  440. Giulio Paulis, «L'influsso linguistico fenicio-punico in Sardegna. Nuove acquisizioni e prospettive di ricerca», in Circolazioni culturali nel Mediterraneo antico. Atti della VI giornata camito-semtica e indoeuropea, I Convegno Internazionale di linguistica dell'area mediterranea, Sassari 24-27 aprile 1991, a incuru de Paolo Filigheddu, Casteddu, Corda, 1994, pp. 213-219.
  441. Giulio Paulis, «Sopravvivenze della lingua punica in Sardegna», in L'Africa romana, Atti del VII Convegno di Studio (Sassari 1989), Tàtari, Gallizzi, 1990, pp. 599-639.
  442. 442.0 442.1 (DE) Guido Mensching, Einführung in die sardische Sprache, Bonn, Romanistischer Verlag, 1992, p. 96.
  443. (ES) carnaval, in dle.rae.es. URL consultadu su 17 ghennàrgiu 2016.
  444. (DE) Guido Mensching, Einführung in die sardische Sprache, Bonn, Romanistischer Verlag, 1992, p. 85, ISBN 3-86143-149-1.
  445. I. Putzu 2012, p. 185.
  446. 446.0 446.1 (SDNIT) Eduardo Blasco Ferrer, Atti Convegno Linga Gadduresa, Palau, 2014 (PDF), in maxia-mail.doomby.com.
  447. prensa, in dle.rae.es. URL consultadu su 2 maju 2016.
  448. (DE) Guido Mensching, Einführung in die sardische Sprache, Bonn, Romanisticher Verlag, 1992, p. 73, ISBN 3-86143-149-1.
  449. (ES) azul, in dle.rae.es.
  450. (ES) bóveda, in dle.rae.es. URL consultadu su 1º maju 2016.
  451. (ES) brinco, in dle.rae.es. URL consultadu su 19 ghennàrgiu 2016.
  452. (ES) che¹; che², in dle.rae.es. URL consultadu su 19 ghennàrgiu 2016.
  453. (ES) dengue¹; dengue², in dle.rae.es.
  454. (DE) Guido Mensching, Einführung in die sardische Sprache, Bonn, Romanistischer Verlag, 1992, p. 96, ISBN 3-86143-149-1.
  455. (ES) escarmiento, in dle.rae.es.
  456. (ES) gana, in dle.rae.es.
  457. (ES) garapiña, in dle.rae.es. URL consultadu su 23 freàrgiu 2016.
  458. (ES) jícara, in dle.rae.es.
  459. (ES) montón, in dle.rae.es. URL consultadu su 5 maju 2016.
  460. (ES) porfía, in dle.rae.es. URL consultadu su 6 maju 2016.
  461. (ES) tirria, in dle.rae.es. URL consultadu su 6 maju 2016.
  462. (ES) tomate, in dle.rae.es.
  463. (ES) topar, in dle.rae.es.

Bibliografia modìfica

  • (IT) Vissentu Porru, Dizionariu universali sardu-italianu, Casteddu, 1832.
  • (IT) Giovanni Spano, Ortografia sarda nazionale, Casteddu, Reale Stamperia, 1840.
  • (IT) Spano, Giovanni, Vocabolario sardo-italiano e italiano-sardo, 2 voll., Casteddu, 1851-1852 (torradu a imprentare dae Bologna, Arnaldo Forni, 1966).
  • (IT) Wagner, Max Leopold, Fonetica storica del sardo, bortadu dae Giulio Paulis, Casteddu, Trois, 1984. (bortadura de: Historische Lautlehre des Sardinischen, 1941).
  • (IT) Wagner, Max Leopold, La lingua sarda. Storia, spirito e forma, Berna, Francke, 1951; como a incuru de Giulio Paulis, Nùgoro, 1997.
  • (IT) Wagner, Max Leopold, Dizionario etimologico sardo (DES), Heidelberg, Carl Winter, 1962 (torradu a imprentare dae Casteddu, Trois, 1989).
  • (IT) Angioni, Giulio, Pane e formaggio e altre cose di Sardegna, Zonza, Casteddu, 2002.
  • (IT) Angioni, Giulio, Tutti dicono Sardegna, EDeS, Casteddu, 1990.
  • (IT) Francesco Alziator, Storia della letteratura di Sardegna, Casteddu, 3T, 1982
  • (IT) Bruno Anatra, Editoria e pubblico in Sardegna fra Cinque e Seicento, Roma, Bulzoni, 1982
  • (IT) Maxia, Mauro, Lingua Limba Linga. Indagine sull'uso dei codici linguistici in tre comuni della Sardegna settentrionale, Casteddu, Condaghes 2006
  • (IT) Maxia, Mauro, La situazione sociolinguistica della Sardegna settentrionale, in Sa Diversidade de sas Limbas in Europa, Itàlia e Sardigna, Regione Autònoma de Sardigna, Bilartzi 2010
  • (IT) Areddu, Alberto G., Le origini "albanesi" della civiltà in Sardegna, Nàpoli, 2007.
  • (DEIT) B. S. Kamps e Antonio Lepori, Sardisch fur Mollis & Muslis, Steinhauser, Wuppertal, 1985.
  • (IT) Blasco Ferrer, Eduardo, Linguistica sarda. Storia, metodi, problemi, Condaghes, Casteddu, 2003.
  • (IT) Blasco Ferrer, Eduardo Paleosardo. Le radici linguistiche della Sardegna neolitica, Berlinu/New York (2010)
  • (IT) Bolognesi, Roberto e Wilbert Heeringa, Sardegna tra tante lingue: il contatto linguistico in Sardegna dal Medioevo a oggi, Condaghes, Casteddu, 2005.
  • (IT) Bolognesi, Roberto, Le identità linguistiche dei sardi, Condaghes
  • (EN) Bolognesi, Roberto The phonology of Campidanian Sardinian : a unitary account of a self-organizing structure, The Hague: Holland Academic Graphics
  • Cardia, Amos, S'italianu in Sardìnnia, Iskra, 2006.
  • Cardia, Amos, Apedala dimòniu, I sardi, Casteddu, 2002.
  • (IT) Casula, Francesco, La Lingua sarda e l'insegnamento a scuola, Alfa, Cuartu Sant'Aleni, 2010.
  • (IT) Casula, Francesco, Breve storia della scrittura in Sardegna, EDES, Casteddu, 1978.
  • (IT) Francesco Casula, Letteratura e civiltà della Sardegna. Volume I, 1ª ed., Patiolla, Grafica del Parteolla, 2011, ISBN 978-88-96778-61-6.
  • (IT) Francesco Casula, Letteratura e civiltà della Sardegna. Volume II, 1ª ed., Patiolla, Grafica del Parteolla, 2013, ISBN 978-88-6791-018-2.
  • (IT) Francesco Cesare Casula, La Storia di Sardegna, Tàtari, Carlo Delfino Editore, 1994, ISBN 978-88-7138-084-1.
  • Colomo, Salvatore (a cura di), Vocabularieddu Sardu-Italianu / Italianu-Sardu.
  • (IT) Giuseppe Corongiu, Il sardo. Una lingua «normale». Manuale per chi non ne sa nulla, non conosce la linguistica e vuole saperne di più o cambiare idea, Casteddu, Condaghes, 2013, ISBN 88-7356-214-0, OCLC 856863696.
  • Giuseppe Corongiu, A dies de oe. Annotos pro una limba sarda tzìvica e cuntemporànea, Casteddu, Condaghes, 2020, ISBN 978-88-7356-374-7.
  • Farina, Luigi, Vocabolario Nuorese-Italiano e Bocabolariu Sardu Nugoresu-Italianu.
  • Jones, Michael Allan, Sintassi della lingua sarda (Sardinian Syntax), Condaghes, Casteddu, 2003.
  • Lepori, Antonio, Vocabolario moderno sardo-italiano: 8400 vocaboli, CUEC, Casteddu, 1980.
  • (IT) Lepori, Antonio, Zibaldone campidanese, Castello, Casteddu, 1983.
  • Lepori, Antonio, Fueddàriu campidanesu de sinònimus e contràrius, Castello, Casteddu, 1987.
  • Lepori, Antonio, Dizionario Italiano-Sardo Campidanese, Castello, Casteddu, 1988.
  • Lepori, Antonio, Gramàtiga sarda po is campidanesus, C.R., Cuartu San'Aleni, 2001.
  • Lepori, Antonio, Stòria lestra de sa literadura sarda. De su Nascimentu a su segundu Otuxentus, C.R., Cuartu San'Aleni, 2005.
  • (IT) Mameli, Francesco, Il logudorese e il gallurese, Soter, Villanova Monteleone, 1998.
  • (IT) Mario Argiolas, Roberto Serra. Limba lingua language : lingue locali, standardizzazione e identità in Sardegna nell'era della globalizzazione, Casteddu: Cuec, 2001.
  • (DE) Mensching, Guido, Einführung in die sardische Sprache, Romanistischer Verlag, Bonn, 1992.
  • (IT) Mercurio,Giuseppe, S'allega baroniesa. La parlata del sardo-baroniese – fonetica, morfologia, sintassi, Ghedini, Milanu, 1997.
  • (IT) Alessandro Mongili, Topologie postcoloniali. Innovazione e modernizzazione in Sardegna, Casteddu, Condaghes, 2015, ISBN 978-88-7356-257-3, OCLC 981538755.
  • (IT) Pili, Marcello, Novelle lanuseine: poesie, storia, lingua, economia della Sardegna, La sfinge, Ariccia, 2004.
  • (IT) Pira, Michelangelo, Sardegna tra due lingue, Della Torre, Casteddu, 1984.
  • (IT) Pittau, Massimo, Grammatica del sardo-nuorese, Patron, Bologna, 1972.
  • (IT) Pittau, Massimo, Grammatica della lingua sarda, Delfino, Tàtari, 1991.
  • Pittau, Massimo, Dizionario della lingua sarda: fraseologico ed etimologico, Gasperini, Casteddu, 2000/2003.
  • Poscheddu, Peppe (1990); a cura di Giuseppe Petazzi. Vocabolario medico : italiano-sardo sardo-italiano, 2D Editrice Mediterranea, Casteddu
  • (IT) Putzu, Ignazio, «La posizione linguistica del sardo nel contesto mediterraneo», in Neues aus der Bremer Linguistikwerkstatt. aktuelle Themen und Projekte, a cura di Cornelia Stroh, Universitätsverlag Dr. N. Brockmeyer, Bochum, 2012, pp. 175–206.
  • Rubattu, Antonino, Dizionario universale della lingua di Sardegna, Edes, Tàtari, 2003.
  • (IT) Rubattu, Antonino, Sardo, italiano, sassarese, gallurese, Edes, Tàtari, 2003.
  • (IT) Grimaldi, Lucia, Code switching nel sardo – un segno di disintegrazione o di ristrutturazione socio-linguistica?, 2010.
  • Sugeta, Shigeaki, Su bocabolariu sinotticu nugoresu - giapponesu - italianu: sas 1500 paragulas fundamentales de sa limba sarda, Della Torre, Casteddu, 2000.
  • (IT) Sugeta, Shigeaki, Cento tratti distintivi del sardo tra le lingue romanze: una proposta, 2010.
  • (IT) Salvatore Tola, La Letteratura in Lingua Sarda. Testi, autori, vicende (PDF), 1ª ed., Casteddu, CUEC, 2006, ISBN 88-8467-340-2, OCLC 77556665. URL consultadu su 4 nadale 2019 (archiviadu dae s'url originale su 14 abrile 2016).
  • (IT) Salvatore Tola, 50 anni di premi letterari in lingua sarda, 1ª ed., Sestu, Domus de Janas, 2006, ISBN 88-88569-61-8, OCLC 77504100. URL consultadu su 4 nadale 2019.
  • (IT) Wolf, Heinz Jürgen, Toponomastica barbaricina, Nùgoro, 1998.

Artìculos ligados modìfica

Grafias de sa limba sarda modìfica

Limbas alloglotas de sa Sardigna modìfica

Àteros progetos modìfica

Ligàmenes esternos modìfica

Cursos modìfica

 Su matessi argumentu a sa minuda: Agiudu:Materiale didàticu pro sa limba sarda.

Ditzionàrios modìfica

 Su matessi argumentu a sa minuda: Agiudu:Ditzionàrios de sa limba sarda.

Normativas modìfica

Controllu de autoridadeGND (DE4134397-9 · NDL (ENJA00577474 · NKC (ENCSph200813

 
Wikimedaglia
Custu est unu de sos artìculos de su mese, est a nàrrere unu de sos mègius artìculos creados e postos in sa pàgina printzipale dae sa comunidade, chi l'at isseberadu pro su mese de làmpadas de su 2022

Candidados pro sos meses benidores

Totu sos artìculos de su mese